Građanski rat koga su veličanstvenom pobjedom izvojevali crnogorski komunisti, nasmijani makijavelisti, ponudiće narodu dotad nepoznatu iluziju blagostanja za sve ljude, dok se iza kodeksa o svedruštvenom moralu, kakvog istorija nije dotad poznavala, krila strahovlada. Za saradnike okupatora i ratne zločince proglasili su sve protivnike koji zvijezdu na čelu ne nose, bivajući kadšto suroviji od dojučerašnjih okupatora. Mnogi neoprezni nesrećnici Porto Hendeka, i još brojniji crnogorski živalj naklonjen politikama federalista ili boljševika, s tugom će se, do kraja svojih zatočenih života, sjećati mekote talijanske okupacije. Novi pobjednici, njihovi braća sestre i plemenska bratovština. bili su gori od italijanskog okupatora*. Uslijedila je otvorena prijetnja i silništvo nad narodom, kroz obmane o bliskoj, obećanoj narodnoj sreći, koja iz majke Rusije nadire. Ideološka laž nametnuta svim raspoloživim sredstvima novih pobjednika.
Do juče Staljin i Tito, vlast narodu za narod – od danas pa nadalje samo Tito. Nadmoć nad masom, i u njeno ime sprovođenje normi ponašanja i vjerovanja, patoloških projekcija ka životu blagostanja i pravičnosti, svakome koji ih slijedi. Koji ih mora slijediti. Usred tog socijalnog komešanja, Bog na nebesima i dobit od truda svojih ruku i u znoju svog čela, na svojoj stečevini, uz svu vještinu dogovora među šarolikim svijetom i neobičnim prilikama, nadalje ostaju Nikolina jedina zakletva. Starac je, ljuljajući ga na koljenima, ponavljao svom sinu: “Biri im, nëse ke mundësi, as ujë mos pi në krua të shtetit! Shteti nuk është krijuar për të mirën tënde, por për të mirën e atyre, që ti nuk do i njohësh ndonjëherë! Nëse ai të thotë: shko përmes kësaj rruge, ti ktheji shpinën dhe shko në të kundërt – për punën tënde, ajo është rruga më e sigurt!”** Taj predački zavjet Joan, posljednje dijete starca iz Porto Hendeka, tokom odrastanja i starenja, nije mogao uvijek dostići, osjećajući grižnju savjesti zbog toga.
Nikola Naumov je, tokom svog vijeka, svaku društvenu promjenu slutio čulom radišnog zanatlije i vješta trgovca. Živeći uz granicu dvije zemlje iz kojih stižu lomovi hirovitih politika, svaki bi udarac otrpio stoički, u ćutnji, samo da nije na gubitku. No, od dana kad je Petros izbjegao u Skadar, on se mijenja, klone u tijelu i slabi u volji, a potom, sve do smrti, Nikola Naumov je tek sjenka nekadašnjeg gazde. Nakon ispitivanja u prostorijama OZNE preobražava se u živu mumiju. Dok je bio u snazi, umiljavao se, strpljiv i uporan, lijepom riječi i sitnim poklonima, samo da slomi volju prodavca onog što je kanio da kupi, onog što je htio da proda. Tajomice, od nevoljnih on često mijenja dinare i albanske franke za dukate, brašno jeftino nabavlja iz mlinova u Midama od sirotih Anamalaca, suvo meso od meteriške sirotinje, jagnjeće meso, vino i rakiju od Šestana podno Možure – kao oprezni mačak oko vrele kaše, znao je da sačeka pogodni čas kad da nastupi i nametne cijenu koja se nije mogla odbiti. Tako je, recimo, uz pomoć prijatelja, albanskih muslimana, bio odobrovoljen vakufski odbor džemata u Porto Hendeku da se izvrši zamjena dijela njegovog maslinjaka za kuću, koju će kasnije, testamentom, pokloniti Manolisovoj porodici. To je bio njegov posljednji vješto odrađen posao.
(Stanovnici Porto Hendeka, vaspitavani po starim receptima svojih predaka, nisu mijenjali ni ćud ni gunjinu. Djeca geta, okruženi unutar sistema koji im nije prirođen religijom i maternjim jezikom, vezani tuđim navikama, učinili su ono što je bilo moguće: prilagoditi se i, koliko se više može – ne izgubiti svoju bit. Vodio ih je pragmatizam, a manje nervi i srce. Uvijek su bili moćniji materijalnim dobrima od Crnogoraca, više imali i bolje čuvali od onih u kojih je bila sila i zakon uz nju. Kad je stigao rat, svikli strpljenju, u njima nije rasla netrpeljivost prema pravoslavnom življu kasabe – bolje obaviješteni od njih, znali su da bez osionosti odmjere politička i diplomatska kretanja o mogućem otcepljenju Porto Hendeka Crne Gore i prisajedinjenju matici. Događaji su im išli nȁruku. Rijetko su se uključivali u varoške rasprave o tome. Svađe su bile rijetke zbog te teme, oštriji sukobi gotovo isključeni. Bili su i dalje Albanci, ali ne albanske siledžije, najmanje onda kad bi im uznemireni oponent, u nemoćnom bijesu, sluteći društvene lomove, pružao mnogu priliku da takvi budu.
Nevoljnim hrišćanima često bi pružili prste podrške, ali nikada cijelu šaku: pamtili su udarce, rijetko ih vraćali istom mjerom, kao što su činili novodoseljeni. Bili su konzervativni starosjedioci koji lakše pretrpe uvrede i nepravdu – imali su više i mogli marljivije to da očuvaju, štednjom i skromnim životom. Bogobojažljivost i milosrdnost slijedili su kao i njihovi stari. Dosta im je bilo da se u sebi raduju što se, eto, izgleda, točak istorije okreće njima u korist: sjediniće se s rođacima od prijeka i, bude li prilike, vratiti oteto; čuvajući oprez da može biti i drugačije, pa i gore nego li je sada. Jer prazna vreća ne stoji uspravno. Zato treba imati posjede i zlato, i ne dičiti se time. Uvijek više vjerni ajetima, nego nacionalnom zanosu. Ne baveći se otvoreno teškim pitanjima o promjenama granice, rušenju jedne a narastanju druge geografije Crne Gore, zemlje sa duboko usađena dva nacionalizma, sva u previranju srpskog i crnogorskog – ćutke su posmatrali mogući raspad. Jer u konačnici, znali su i to: granicu prema Albaniji odrediće drugi, iz važnijih zvanja, oni koji se i rađaju da bi premjeravali teritorije i komešali ljude. Neko drugi, iz daljine, neka povlači crvene linije s ove ili one strane Bojane, Prokletija i Šare. On su navikli da čekaju. Važno im bijaše da sada granice između Skadra i Porto Hendeka zapravo i nema, a sjutrašnjicu, ako im bude od koristi, primiće rado, ali suzdržano. Znaju oni da je vrijeme promjenljivo, a život je takav da se možemo, ako smo tome vični, radovati i na suncu i na kiši.
Sabranost je njihov valjan savjetnik, kad se već toliko toga desilo prethodnih mjeseci. Njihovo je da stiču, čuvaju vjeru i svoja dobra. I da bude tišine, ona je njihov vjekovni saradnik. A jeste bilo očito da je, tih mjeseci i godina, oko njih nastao muk. Fluidna teritorija duž granice s Albanijom koju ne mogu, niti se osobito trude da revnosno kontrolišu korumpirani žandarmi, uplašeni ostaci jugoslovenske vojske koji sarađuju s karabinjerima i financima u kontrolama duž granice, pored nehajnog fašističkog vojnopolitičkog kadra kome je, inače, iz nekog Berlina i Rima, iz neke Tirane, Cetinja ili Beograda, bilo dato u zadatak da, dok su tu, vrše mučni posao.
Slabo branjeno polje okupatorske administracije u kasabi, iskorišćavaće nemilice stanovnici Porto Hendeka. Prostor na kome je albanski jezik dominantan postaje eldorado, teritorija koja vri od umješnih tgovaca, zanatlija, švercera i migranata, bogomdan prostor za poluilegalno trgovanje na Skadarskom jezeru, širom Krajine i uz tok rijeke Bojane. Kontrabanda, transfer novcem, robom i ljudima. Utvrđen kurs od 3,33 dinara za italijansku liru, naglo pojavljivanje visokih apoena dinara, nemogućnost pouzdane kontrole albanskog franga u opticaju, koga mjesno stanovništvo slaže u porodičnim seharama i koristi u trgovačkim poslovima sa skadarskim trgovcima. Trguje se žitom, brašnom, duvanom, šećerom, ćumurom, naftom. I solju, artiklom koga su zvali i bijelo zlato. Dokumenti pokazuju da su berbe soli na Solani u Porto Hendeku tokom okupacije bile obilate – šverc solju je cvjetao.)
Ali, sve to bijaše prošlost za starca iz Pekarskog sokaka. Nikola više dobre prilike za trgovinu nije tražio, kao da je bježao od njih – znao je da odsad nije više valjan da posao započne i dovrši ga sebi u korist. Ostajao je po strani, star, u nemoći. Jer nije znao da se sačuva onih koje je volio najviše na svijetu – djeca rastu i napreduju i bez roditelja. Često se desi da nasljednici mrze ruke onih koji im daju, strahujući više od onih koji im oduzimaju.
* Pukovnik vojnog pravosuđa Gaetano Toskano, vojni tužilac vojnog suda u Veroni i bivši vojni internirac u Njemačkoj, 29. maja 1946. piše italijanskom premijeru, Alćidu de Gasperiju: „… Prilažem vam kopiju jednog izvještaja generala vojnog pravosuđa Domenika Kiničija, i kopiju mog izvještaja, u vezi sa radom i aktivnošću Italijanskog vojnog suda u Crnoj Gori. Izvještaji pokazuju stalno poštovanje humanosti, kao i pridržavanje pravnih principa koji važe među civilizovanim narodima. Vjerujem da će intervencija Vaše Ekselencije, uz brisanje naših imena sa spiskova ratnih zločinaca, što prije dovesti do priznanja da su italijanski vojni pravozastupnici obavili svoju dužnost s nespornim spokojstvom uz osjećaj za ljudsku pravdu.“
** „Sine moj, ako možeš, nemoj ni vodu piti sa državne česme. Država nije stvorena za tvoje dobro, već za dobro onih koje nikad upoznati nećeš! Ako ti ona kaže: kreni ovim putem, ti joj okreni leđa i idi na suprotnu stranu – to je sigurniji put za tvoj posao.“