Mesec maj u društvima osiromašenih, poniženih i na smrt zavađenih nekadašnjih jugoslovenskih naroda (i narodnosti) tradicionalno protiče uz priče o Titu kao centralnoj političkoj figuri bezličnog „regiona“, kako danas zovemo ono što je nekada bila globalno prepoznatljiva Jugoslavija. Između 4. maja, dana smrti i 25. maja, dana rođenja, nekada poznatijeg kao Dan mladosti – Tito na volšeban način oživljava, vernici bi koristili neki drugi termin i postaje življi i autentičniji simbol današnjice od svih aktuelnih ili donedavno aktuelnih političara. U maju padaju i Dan pobede nad fašizmom, konačno oslobođenje Jugoslavije i druge godišnjice koje u javnosti provociraju Titovo oživljavanje. Mada, nisu potrebne godišnjice, dovoljni su i lokalni izbori, pa da se Tito pokaže kao ključna tema komunalne kampanje u Zagrebu. U svakodnevnim samopohvalama, predsednik Srbije sebe voli da komparira sa Titom, dok su naslovnice njegovih ultradesničarskih i ksenofobičnih tabloida pune ekskluzivnih „otkrića“ o ovom „srbomrscu“, kako ga neretko zovu. Svoj mandat bivša hrvatska predsednica je započela izbacivanjem Titove biste sa Pantovčaka, kao jednim od glavnih predizbornih obećanja. Nova gradonačelnica Sarajeva, mandat na društvenim mrežama je započela objavom selfija sa Titovom slikom u pozadini.
Dok je aktuelni gradonačelnik Podgorice kao jedan od svojih prvih poteza 2018. imao otkrivanje Titovog spomenika u glavnom gradu Crne Gore. Član bosanskohercegovačkog Predsedništva Željko Komšić je prilikom ulaska u kabinet uneo Titovu sliku, dok njegov kolega sa srpske strane uživa u besmislenim strvinarenjima Tita, raskopavanjem kafanskih konfabulacija, potvrđujući uvek iznova sebe kao najveću sramotu i pretnju regiona. U vreme najvećih kriza i makedonski premijer se sa promenjivim diskursima seti Tita, dok Slovenijom vlada autoritarni nekadašnji Titov omladinac koji je radikalno promenio narativ i ideološku orijentaciju. Jedino što je ostalo – i dalje previše priča o Titu. Ipak, ovo neće biti tekst o kulturi sećanja na Tita. Misaoni slovenački kulturolog Mitja Velikonja je pišući o fenomenu „titostalgije“ analizirao našu postsocijalističku tranziciju i stanje svesti regiona na periferiji globalnog kapitalizma. Ono što sledi biće istoriografski pokušaj situiranja Tita u realno vreme i prostor na osnovu višegodišnjih istraživanja dokumentarnog materijala.
Josip Broz Tito (1892‒1980), državnik, predsednik Jugoslavije, vrhovni komandant Jugoslovenske narodne armije i predsednik Saveza komunista Jugoslavije, središnja je politička ličnost jugoslovenskog prostora i najvažnija istorijska pojava, globalnog karaktera, koja je pripadala narodima koji su živeli u Jugoslaviji. Period Titove vladavine od 1945. do 1980. bio je obeležen najdužim periodom mira i prosperiteta među jugoslovenskim narodima u moderno doba.
Zahvaljujući Titu, kao prvom čoveku države i partije, Jugoslavija je bila najistaknutiji emancipatorski projekat koji su njeni narodi iskusili u prošlosti. Čitava istorija, pre Titove Jugoslavije i sve što je došlo posle nje, bila je objektivno obeležena nekim vidom ropstva, neslobode i antagonizma između jugoslovenskih naroda. Oslobodilački karakter Titove Jugoslavije nije se odnosio samo na nacionalnu, već i na socijalnu emancipaciju svih naroda i građana koji su u njoj živeli. I još jedan presedan – samo su u toj državi svi jugoslovenski narodi živeli u srednjerazvijenom, a ne siromašnom društvu.
Josip Broz Tito stupio je na široku istorijsku pozornicu 1937. kada je postao prvi čovek zabranjene i u Kraljevini Jugoslaviji surovo progonjene Komunističke partije Jugoslavije. Zavađenu, podeljenu i krhku partijsku organizaciju, Tito je brzo i efikasno integrisao, dajući joj jasna antifašistička obeležja. Platforma Narodnog fronta omogućila je da KPJ izađe iz uskih, dogmatskih okvira delovanja i ostvari saradnju sa širim krugom demokratskih i progresivnih pokreta. U tom periodu partija dobija beskompromisnu projugoslovensku orijentaciju sa idejom sinteze, a ne poništavanja, svih nacionalnih različitosti u Jugoslaviji. Takvim pristupom, Tito je izgradio čvrstu idejnu strukturu i jasnu antifašističku osnovu, čime je na najbolji način pripremio KPJ za njen najvažniji istorijski zadatak – borbu protiv fašizma u Jugoslaviji i sprovođenje socijalne revolucije u zemlji razjedenoj korupcijom, nasiljem, represijom i nejednakošću.
I pre napada na Jugoslaviju 1941. KPJ se, pod Titovim vođstvom, snažno založila za odbranu zemlje, demokratsko rešavanje nacionalnog pitanja i opredeljenost za revoluciju, polazeći od stava da fašizam predstavlja najveću opasnost za jugoslovenske narode i nezavisnost zemlje. Kao komandant partizanskog Narodnooslobodilačkog pokreta, Tito je započeo antifašistički ustanak koji će proslaviti ime Jugoslavije, ali i njega lično, u čitavom svetu. Sve vreme rata orijentacija jugoslovenskih komunista, prema Titovim uputstvima, morala je imati karakter borbe i za nacionalno i za socijalno oslobođenje. Kraj Drugog svetskog rata Tito će dočekati ovenčan slavom i poštovanjem čitavog demokratskog i antifašističkog sveta, kao komandant Jugoslovenske armije koja je brojala 800.000 boraca i predstavljala vodeću silu u Evropi u borbi protiv fašističkih okupatora i domaćih kvislinga i kolaboracionista. Tito je bio jedini vrhovni komandant i državnik koji je neposredno učestvovao u borbama i bio ranjen tokom bitke na Sutjesci (1943). Iz praha i pepela razrušene zemlje, Titovi partizani su u Jajcu 1943. na Drugom zasedanju AVNOJ-a udarili temelje nove, federativne Jugoslavije, nesumnjivo pravednije, inkluzivnije i demokratskije od one prethodne. Federativna Jugoslavija, pod Titovim vođstvom, biće 1945. proglašena za republiku.
Ako je antifašistička 1941. imala prvorazredni balkanski značaj, antistaljinistička 1948. imala je planetarni značaj i odjek. Sukob Jugoslavije i Sovjetskog Saveza, personalizovan u nepomirljivom sukobu dva koncepta socijalizma – Staljinovog i Titovog, napraviće od jugoslovenske države globalni geopolitički subjekt. Brutalni Staljinov pritisak i želja da Jugoslaviju potčini sovjetskim imperijalnim težnjama doveli su do najtežih trenutaka za Tita i najveće opasnosti za jugoslovensku državu. Prelomna 1948. i sukob sa Sovjetskim Savezom presudni su u Titovom profilisanju kao državnika svetskog formata. Vojni, politički, ekonomski, medijski i obaveštajni pritisak Staljina na Jugoslaviju kod Tita je doveo do spoznaje da sukob Moskve i Beograda mora da se izmesti iz partijskih koordinata i izdigne na državni nivo. Tako je centralno pitanje, kako ga je Tito formulisao, postalo: odbrana nezavisnosti i slobode Jugoslavije. Posle antifašističkog, Tito dobija i oreol borca protiv staljinizma. Granice slobode koje je u procesu destaljinizacije dosegla Jugoslavija bile su, do tada, nepoznate u socijalističkom svetu. Iako se odvijala u vreme neposredne ratne opasnosti, represija nad staljinističkim delom KPJ ostaće metodološki neprihvatljiva crna mrlja u situaciji istorijski opravdane odbrane jugoslovenskog društva i države od konstantnih sovjetskih napada.
Uz antifašizam i antistaljinizam, treći ugaoni kamen Titove Jugoslavije postaje i demokratizacija privrednog života. Sukob sa Sovjetskim Savezom i njegov karakter ubrzali su dublje društvene promene u Jugoslaviji, koje su bile u skladu sa njenim istorijskim, nacionalnim i ekonomskim specifičnostima. U traganju za alternativom, koju će Tito programski definisati već 1950. u Saveznoj skupštini, ozakonjeno je radničko samoupravljanje kao jugoslovenski put u socijalizam. Jugoslovensko samoupravljanje u drugoj polovini 20. veka biće referentna tačka demokratske levice u čitavom svetu – kako postići ravnotežu između sveta rada i kapitala, između slobode i jednakosti. Reforme privrede 1961. i 1965. iako su vodile sinkretizmu sa tržišnim principima, zahvaljujući društvenoj svojini i radničkom samoupravljanju, očuvaće socijalistički karakter ekonomskog sistema.
Titova spoljna politika, označena sintagmom, miroljubiva koegzistencija, bila je obeležena balansiranjem između dva suprotstavljena i agresivna imperijalizma – sovjetskog, socijalističkog i američkog, kapitalističkog. Između njih, kao jedina evropska država, smestila se Titova Jugoslavija, jedna od troje osnivača Pokreta nesvrstanih, konstituisanog u Beogradu 1961. godine. Posle smrti Ruzvelta, Staljina i Čerčila – Tito je u svetskoj javnosti imao nezvaničnu titulu poslednjeg velikog ratnog lidera. U oblikovanju i usmeravanju spoljne politike Jugoslavije imao je ključnu ulogu. Politikom nesvrstanosti izgrađivao je spoljnopolitičku koncepciju koja je počivala na ravnopravnoj saradnji svih zemalja u svetu. Vodeći svetsku politiku, Tito je uživao nesporan ugled kod svih zemalja nezavisno od njihovih političkih i ideoloških razlika. S punim uvažavanjem primali su ga i na Zapadu i na Istoku, i u Aziji, i u Africi, i u Evropi. Njegov neponovljivi međunarodni ugled i značaj doneće i Jugoslaviji uticaj koji je daleko prevazilazio njene realne proporcije i mogućnosti.
Antifašizam, antistaljiniziam, samoupravljanje i nesvrstanost četiri su tačke oslonca Titove globalne i jugoslovenske politike. U unutrašnjim odnosima insistirao je na politici nacionalne ravnopravnosti i socijalnog egalitarizma. Smatrao je da se nacionalno pitanje mora razvijati u jedinstvu i odbrani i državnih jugoslovenskih i pojedinačnih nacionalnih interesa. Za Tita je jugoslovenska država na avnojevskim principima bila istorijska osnova za odbranu slobode i ravnopravnosti svih njenih naroda i narodnosti („bratstvo i jedinstvo“). Česte ustavne i privredne reforme svedočile su o stalnom traganju za regulatornom formulom usavršavanja jugoslovenske socijalističke zajednice. Međutim, 1971/72. nije želeo da podrži otvaranje opsežnijih reformi i demokratizaciju Jugoslavije koja bi zemlju pripremila za posttitovski period.
Socijalistička Jugoslavija, snažno obeležena Titovim državničkim karakteristikama, ličnim autoritetom i političkim monopolom KPJ, nije bila spremna za demokratsku i institucionalnu evoluciju, zbog čega se teško nosila sa svim izazovima nakon smrti svoga tvorca. Sovjetofilna JNA kao isuviše „snažan pancir“ koji će ugušiti krhko jugoslovensko telo, kako je anticipirao Marko Nikezić, bila je uz oslanjanje na Moskvu u poslednjoj deceniji života, fatalni Titov previd. „Kobna greška“, kako mnogi tvrde, smena srpskih liberala (1972) u velikoj meri je odredila krajnje ishodište Jugoslavije koju će, simbolički, na Ovčari kod Vukovara (1991) u krvi umoriti njena „sedma republika“. Tako se neretko nazivala armiju koja je poslednju deceniju i po Titovog života funkcionisala pod dugom senkom Nikole Ljubičića, krajem 1980-ih ključnog kreatora faktora Milošević u Srbiji.
Tito je sahranjen, po sopstvenoj želji, u Kući cveća u Beogradu, 8. maja 1980. godine, u sredini u koju je došao na početku oslobodilačkog rata da započene antifašističku borbu. U tom gradu danas se na državnim manifestacijama pevaju ljotićevske pesme. Sahrani su prisustvovali najviši predstavnici 128 zemalja, zbog čega se smatra najposećenijim pogrebom u 20. veku, što najbolje potvrđuje Titov neponovljivi međunarodni ugled i nesporna državnička svojstva. Postjugoslovenska društva i istoriografije do danas nisu postigle stepen zrelosti koji bi omogućio da na objektivan način sagledaju Titovu istorijsku ulogu i valorizuju njen značaj.
Zbog toga – Tito i dalje nije prošlost i istorija, već aktivni činilac naših aktuelnih intelektualnih disputa i idejno-političkih borbi. Nasuprot bećkovićevski žovijalnoj, a ispraznoj tezi crnogorskog Homeinija Amfilohija Radovića da je Tito „bio mrtav prije nego što se rodio“, stvarnost je radikalno drugačija. Jugoslovenski lider vremenom je sve življi i aktuelniji u meri u kojoj je postjugoslovenska i postsocijalistička stvarnost nepravednija, tegobnija i mračnija. Tito živi kao misao da revolucija može da uspe, čak i kada pojede svoju decu, ali za većinu ljudi ona, makar na neko vreme, iznedri bolji svet i pravednije društvo.