Posljednji dio eseja o srpskoj „narodnoj“ adaptaciji Tajne večere.
Prvi dio eseja Kada je Hrist bio Srbin a Juda „Turčin”
Drugi dio eseja Smrt i vaskresenje Hrista/Lazara/Srbije
Treći dio eseja Marko je mrtav, živio Miloš
Četvrti dio eseja Tradicionalna nasuprot revolucionarnoj kulturi
9. AKO JE KEMAL MUSTAFA ATATURK, ONDA JE VUK BRANKOVIĆ ATABOŠNAK
Za razliku od sporadičnog antisemitizma čija je uloga daleko od centralne u srpskoj visokoj, narodnoj ili popularnoj kulturi, antiislamska osećanja su poprilično prisutna u srpskoj kulturi na svim njenim nivoima. Srpska kultura/Pravoslavlje/Hrišćanstvo i Islam često se predstavljaju kao dva antipoda koja sudjeluju u nekoj mitskoj, kosmičkoj bitki, kao što Petar Petrović II Njegoš, crnogorski bard srpske poezije, kaže:
„Luna i krst, dva strašna simvola,
njihovo je na grobnice carstvo.“
Kao što sam ranije pokazao, ovakvo prikazivanje Turaka kao inkarnacije čistog zla i Srba kao otjelotvorenja dobrog nije bilo poznato u ranijim pjesmama ciklusa o Kraljeviću Marku. Radi se o pojavi tipičnoj za revolucionarne bojnice „Kosovskog ciklusa“, u kojima je Hrist zamijenjen Lazarom/Srbima, a đavo Muratom/Turcima.
Tada je stvorena i srpska adaptacija „Tajne večere“ koja je oslobodila Jevreje optužbe za izdaju Hrista, pretvorivši jevrejskog Judu u srpskog Vuka Brankovića optuženog za izdaju hrišćanstva. Kao Srbin koji se pridružio Turcima, u narodnoj kulturi ustaničke Srbije, Vuk Branković je počeo da simbolizuje slovensko stanovništvo Bosne i Hercegovine, Srbije i Crne Gore koje je u vrijeme osmanske vlasti prihvatilo Islam. Prema Popoviću, ovaj proces je počeo čak prije osamnaestog vijeka1:
„Glavni motivi za stvaranje legendarnog lika Vuka Brankovića su drugi, ideološko-politički. Proces islamizacije, koji se u feudalno-crkvenim krugovima izjednačavao sa izdajom, bio je u toku sve do XIX veka. Kao izraz otpora islamizaciji, kosovsko predanje će već pre XVIII veka u liku Vuka Brankovića inkrimisati sve prebeglice i otpadnike od narodnog kolektiva.“
U skorije vrijeme, u jednom radu koji se bavi religijskim aspektima rata u Bosni i Hercegovini, Nedžad Grabus tvrdi da su poređenjem sa Vukom/Judom, bosanski muslimani ustvari optuženi za teocid2, ubistvo Hrista, koji je u hrišćanstvu jedno od lica božanstva. Ova Grabusova ideja odiše sličnim strastvenim tvrdnjama Majkla Selsa3. Po mom skromnom mišljenju, obojica su pretjerala u pripisivanju centralne uloge Hristu u srpskom nacionalnom i nacionalističkom narativu dvadesetog vijeka, ili u samoj srpskoj narodnoj religiji. Lazar je za oboje bio i ostao mnogo važniji.
9. ZAKLJUČAK
Stereotipi su moćno oružje. Oni se obično razvijaju na obje strane određene linije razgraničenja, bilo da je to linija koja odvaja različite etničke, religijske, političke ili rodne grupe. Stvaraju se i koriste u periodima sukoba, a postepeno padaju u zaborav u periodima saradnje. Međutim, ponekad ovi relikti ratne prošlosti mogu da postanu prave prepreke mirnoj sadašnjosti, pošto demonizacija bilo koga obično nije uspješan recept za potonju saradnju sa njim.
Hrišćanski izbor načina tumačenja lika Jude u priči o „Tajnoj večeri“ (kao zlog pojedinca ili kao agenta zlih Jevreja i judaizma) ima neposredan uticaj na judeo-hrišćanske odnose, izazivajući dekonstrukciju sličnih jevrejskih anti-hrišćanskih stereotipa, ili njihovo pojačavanje.
Isto važi i za srpske izbore u odnosu na Islam. Tokom raspada Jugoslavije, kada je komunistički narativ bratstva i jedinstva svih jugoslovenskih nacionalnosti/vjeroispovijesti uklonjen sa svog prijestolja glavne zvanične dogme (vjere i sudbine jugoslovenstva), zamijenili su ga drugačiji narativi, narativi sukoba. U srpskom političkom diskursu, mnogi od ovih narativa sukoba oslanjali su se na teme i simbole kosovskog mita.
Stoga, tradicionalne slike „Kneževe večere“ u drugim pjesama „Kosovskog ciklusa“ korištene su za razvrstavanje savremenih političkih entiteta. Dok je u srpskom narativu Miloš očigledno simbolizovao Srbe kao heroje, a Muratov blijedi lik lako bio prepoznat kao blijedo prisustvo današnje zle super-sile (Zapada), muslimani (posebno Bošnjaci) su viđeni kao vječno, unutrašnje zlo, mitski izdajnici otjelotvoreni u liku Vuka Brankovića. Stoljeća zajedničke kulture i istorije, u kojima su pojedinačni identiteti dopunjavali jedan drugog u stalnom dijalogu i nadmetanju, napuštena su zarad potpunog sukoba. Bolja vremena kojima se svi na Balkanu nadaju iziskuju drugačije tumačenje starih mitova.
Možda bi se u ovom nastojanju ka željenom tumačenju Markov pretpostavljeni model ekvifrustracije kao odnosa polovično dobrih i loših protagonista mogao pokazati kao valjano i korisno sredstvo za uravnotežavanje radikalnih aspekata Miloševog „crno-bijelog“’ modela samoubilačkog i bratoubilačkog sukoba.
***
1 – Popović (vidi fusnotu 5), str. 114
2 – Nedžad Grabus, “Religijski aspekti rata u BiH: uzroci i posljedice,” u Fadil Fazlić, Džemal Latić, Mustafa Hasani i Nedžad Grabus, Zbornik radova Fakultet islamskih nauka u Sarajevu, 10 (2005), str. 218.
3 – Michaell A. Sells, The Bridge Betrayed: Religion and Genocide in Bosnia, (Berkeley: University of California Press, 1998).
4 – Naziv za društveni pakt u kome ni jedna grupa ne praktikuje potpunu prevlast, a utjehu vide u činjenici da su svi drugi protagonisti podjednako frustrirani sopstvenim uzdržavanjem od praktikovanja prava na potpunu prevlast.