Drugi od pet dijelova eseja o srpskoj "narodnoj" adaptaciji Tajne večere.
Prvi dio eseja Kada je Hrist bio Srbin a Juda „Turčin”
3. SMRT I VASKRSENJE HRISTA/LAZARA/SRBIJE
Očigledno je da je u „Kneževoj/Kosovskoj večeri“ srpski „narodni“ pjevač želio da uspostavi paralelu između „Lazarovog žrtvovanja“ na Kosovu i Hristove žrtve na krstu, čime je implicitno dao da se nasluti da jednako kao što je potonja završila vaskrsenjem i uspostavljanjem Hristovog nebeskog i vječnog carstva, tako će i Lazareva žrtva završiti srpskim vaskrsom. Ovaj motiv je još jasnije obrađen u jednoj drugoj kosovskoj pjesmi „Propast carstva srpskoga“, koju je objavio Karadžić u istoj knjizi.
Propast carstva srpskoga
Poletio soko ptica siva
od svetinje — od Jerusalima,
i on nosi ticu lastavicu.
To ne bio soko tica siva,
veće bio svetitelj Ilija;
on ne nosi tice lastavice,
veće knjigu od Bogorodice, —
odnese je caru na Kosovo,
spušta knjigu caru na koleno,
sama knjiga caru besedila:
“Care Lazo, čestito koleno,
kome ćeš se privoleti carstvu?
Ili voliš carstvu nebeskome?
Ili voliš carstvu zemaljskome?
Ako voliš carstvu zemaljskome,
sedlaj konje, priteži kolane!
Vitezovi sablje pripasujte,
pa u Turke juriš učinite:
sva će Turska izginuti vojska!
Ako l’ voliš carstvu nebeskome,
a ti sakroj na Kosovu crkvu,
ne vodi joj temelj od mermera,
već od čiste svile i skerleta,
pa pričesti i naredi vojsku:
sva će tvoja izginuti vojska,
ti ćeš, kneže, s njome poginuti!”
A kad care saslušao reči,
misli care, misli svakojake:
“Mili Bože, što ću i kako ću?
kome ću se privoleti carstvu?
Da ili ću carstvu nebeskome?
Da ili ću carstvu zemaljskome?
Ako ću se privoleti carstvu,
privoleti carstvu zemaljskome,
zemaljsko je za maleno carstvo,
a nebesko u vek i doveka.”
Car volede carstvu nebeskome
a negoli carstvu zemaljskome.
pa sakroji na Kosovu crkvu, —
ne vodi joj temelj od mermera,
već od čiste svile i skerleta,
pa doziva srpskog patrijara
i dvanaest veliki vladika,
te pričesti i naredi vojsku.
Istom kneže naredio vojsku,
na Kosovo udariše Turci.
Mače vojsku Bogdan Juže stari
s devet sina, devet Jugovića,
kako devet sivi sokolova:
u svakog je devet iljad’ vojske,
a u Juga dvanaest iljada,
pa se biše i sekoše s Turci,
sedam paša biše i ubiše;
kad osmoga biti započeše,
al’ pogibe Bogdan Juže stari,
i izgibe devet Jugovića,
kako devet sivi sokolova,
i njiova sva izgibe vojska.
Makoš’ vojsku tri Mrnjavčevića:
ban Uglješa i vojvoda Gojko
i sa njime Vukašine kralje:
u svakoga triest iljad’ vojske,
pa se biše i sekoše s Turci,
osam paša biše i ubiše,
devetoga biti započeše,
pogiboše dva Mrnjavčevića,
ban Uglješa i vojvoda Gojko,
Vukašin je grdni rana dop'o,
njega Turci s konjma pregaiše,
i njiova sva ozgibe vojska.
Maše vojsku erceže Stepane:
U ercega mloga silna vojska,
mloga vojska, šezdeset iljada,
te se biše i sekoše s Turci,
deset paša biše i ubiše:
desetoga biti započeše,
al’ pogibe erceže Stepane,
i njegova sva izgibe vojska.
Mače vojsku Srpski knez Lazare:
u Laze je silni Srbalj bio,
sedamdeset i sedam iljada,
pa razgone po Kosovu Turke,
ne dadu se ni gledati Turkom,
da kamoli bojak biti s Turci!
Tad bi Laza nadvladao Turke, —
bog ubio Vuka Brankovića,
on izdade tasta na Kosovu!
Tada Lazu nadvladaše Turci,
i pogibe Srpski knez Lazare,
i njegova sva izgibe vojska,
sedamdeset i sedam iljada!
Sve je sveto i čestito bilo,
I milome Bogu pristupačno.
Lik Lazara kojeg ova pjesma opisuje prati Hristov model. U Jevanđelju po Mateju 26:52–53, vjerni apostol, Petar, poseže za svojim mačem da bi zaštitio svoga učitelja, na šta ga ovaj prekorijeva riječima:
„Tada reče mu Isus: Vrati nož svoj na mjesto njegovo; jer svi koji se maše za nož od noža će izginuti. Ili misliš ti da ja ne mogu sad umoliti oca svojega da mi pošalje više od dvanaest legeona anđela?“
Na sličan način, Lazar je ostao nepobijeđen zbog njegovog nehtijenja da se suprotstavi neprijatelju i nadjača ga. Baš kao i Hristu, i Lazaru je ta mogućnost stajala na raspolaganju, ali kao i Hrist, i Lazar je radije više volio Carstvo nebesko negoli zemaljsko. Njegov izbor odzvanja riječima samog Hrista u Jevanđelju po Jovanu 18:36:
„Carstvo moje nije od ovoga svijeta; kad bi bilo od ovoga svijeta carstvo moje, onda bi sluge moje branile da ne bih bio predan Jevrejima; ali carstvo moje nije odavde.“
Toliko je dosljedno priča o Lazarevom životu formirana po uzoru na priču o Hristovom u ovim dvjema pjesmama „Kosovskog ciklusa“ da nije čudno to što je u srpskoj narodnoj (i/ili popularnoj) kulturi lik Lazara temeljno zamijenio Hristov lik (pitanje koga ću se opsežnije dotaći u nastavku teksta).
Međutim, složeno je pitanje do koje mjere su učesnici boja na Kosovu 1389. godine ovu bitku vidjeli kao fatalnu i konačnu, mitsku i kosmičku. Istorijski posmatrano, ishod boja na Kosovu je teško prosudiv. Isprva su van-srbijanski hrišćanski izvori govorili čak i o srpskoj pobjedi. Nesumnjivo je da su obje strane pretrpjele strašne gubitke u bici, i obojica vladara (srpski „car“ Lazar i osmanski sultan Murat) su na Kosovu ostavila živote.
Poslije bitke, Bajazit, osmanski nasljednik prijestola povukao se u prijestolnicu kako bi osigurao prelazak imperije u sopstvene ruke, dok je Stefan Lazarević, Lazarev sin i nasljednik, nastavio da vlada u Srbiji, međutim, u tom trenutku, kao osmanski vazal. Srbija je, kao posljedica boja na Kosovu, postala vazalna država i davala je Osmanlijama danak, ali je njeno potčinjavanje prije bilo postepeno negoli trenutno.
Poznati srpski istoričar književnosti, Miodrag Popović, u svom književno-arheološkom eseju o kosovskom mitu u srpskoj kulturi iz 1976. pod naslovom „Vidovdan i časni krst“1 prilično je uspješno i vrlo ubjedljivo pokazao da su mnogi od najbitnijih narativnih elemenata kosovskog mita, po svemu sudeći, postali dio srpske narodne tradicije samo jednu generaciju ili manje prije nego što ih je Karadžić, savremenik oba srpska ustanka, zabilježio.
Tako, na primjer, Popović pokazuje da se priča o srpskom heroju, Milošu Obiliću, koji uspijeva da obmane sultana svojom „prevarom o predaji“ i da ga ubije, razvijala postepeno, tokom vijekova, na mletačkom i austrougarskom tlu, u kulturnom dijalogu između turskih legendi i legendi Srba i drugih hrišćanskih Slovena. Ona se prvi put pominje u turskim izvorima u kojima je ovaj vitez i dalje anoniman, a Popović tvrdi i da je vrlo moguće da je on tek puka izmišljotina turskog narodnog predanja „kome je prokleti nevernik kao mučki ubica bio neophodan, da bi se spasla viteška čast i dostojanstvo turskog cara“2. U samoj Srbiji, sjećanja na boj su isprva stvorena oko mučeništva cara Lazara3.
Razvoj njegovog kulta služio je objema srpskim elitama, kako crkvenoj tako i svjetovnoj, pošto je produbio srpski hrišćanski identitet i pomogao konsolidaciju moći u rukama Lazarevog sina Stefana. Čak su i Stefanovi turski suvereni blagonaklono gledali na razvoj kulta Svetog velikomučenika kneza Lazara (kog su sami učinili velikomučenikom) i na centralizaciju moći u Stefanovim rukama, dok je u međuvremenu odnos između Lazarevića i osmanske carske porodice ojačan udajom Stefanove sestre Olivere za Bajazita. Aleksandar Grinvalt4 je ovako sumirao Popovićevu glavnu tezu u vezi sa današnjom suštinom kosovskog mita (pričom o Milošu Obliću i njegovim ubistvom sultana Murata), učinivši je pristupačnom stranim čitaocima:
„Razvoj i prenošenje narativa o Obiliću među hrišćanima nije se dogodio u Srbiji, već zapadno na mletačkom i austrougarskom tlu tokom šesnaestog i sedamnaestog veka. Iako retko pominjanje u nekoliko izvora iz srednjeg petnaestog veka nalažu (iako ne zaključno) da je neko osnovno shvatanje sultanove smrti možda kružilo među pripadnicima hrišćanske populacije u Osmanlijskom carstvu, ne postoji nikakav trag ovoga ni u kom od srpsko-slavonskih religijskih izvora iz šesnaestog i sedamnaestog veka koji su služili kao spremišta za kult Svetog Lazara (Popović 34–35). Umesto ovoga, ledenda je putovala na zapad u predele koji su još uvek bili u ratu sa Osmanlijskim carstvom, gde su je održavali uglavnom među katoličkim intelektualcima u Venecijanskoj imperiji (uključujući Slovene katolike na obali Jadrana) i u zapadnobalkanskom obliku epske poezije poznatom kao bugarštica. — U otomanskoj Srbiji, nasuprot ovome, Popović tvrdi da se populacija klonila opozicionih tema kosovskog narativa kako se razvijao na Zapadu. Uživajući suštinsku versku autonomiju i manje stroge feudalne dužnosti, srpska hrišćanska populacija iznedrila je „turkofilnu” kulturu koja je bila bolje prilagođena opštoj klimi privikavanja na osmansku vladavinu (34–35). Popović tvrdi da se sveobuhvatnija kosovska legenda usredsredila na priču o Milošu Obiliću tek u osamnaestom veku, kada su anti-osmanlijska osećanja rasla u Srbiji, i postala je sastavni deo usmene tradicije ove zemlje, postajući deo deseterca po kom je ova tradicija najviše poznata. Tek tada su kosovske pesme, nacionalne i feudalne u svojim zapadnim inkarnacijama, mogle da postanu suštinski vapaj za oslobođenje srpskog naroda, zajedno sa poznatom zbirkom narodnih pesama koju je sakupio Vuk Karadžić, beležeći krajnji rezultat ove transformacije.“ (46–49)
Međutim, u tradicionalnoj istoriografiji srpske književnosti, tri tematska ciklusa srpske epike nazvana su Pretkosovski, Kosovski i Pokosovski ciklus. Ovakav izbor naziva naveo je generacije učenika da povjeruju da se radi o hronološkim, a ne o tematskim ciklusima. Stoga, običan srpski svijet čak i danas smatra da su pjesme koje u njih spadaju napisane u vrijeme o kom govore. Epska poezija je obično na ovaj način predstavljana i poučavana u licejima Kneževine, a docnije i Kraljevine Srbije, te školama Kraljevine Jugoslavije i potonjem obrazovnom sistemu komunističke Jugoslavije.
Istina je da su razboriti naučnici, kao što je bio Stojan Novaković, pisali još 1878. godine da legenda o izdajništvu Vuka Brankovića, koja je toliko važna, u pjesmama „Kosovskog ciklusa“ nije zabilježena u narodnoj poeziji prije šesnaestog vijeka5. Preovlađujući pogled na ove pjesme u srpskoj kulturi, a posebno u popularnoj srpskoj kulturi, bio je kao da su one napisane odmah poslije bitke. Tako, čak i danas se u srpskoj popularnoj kulturi na pjesmu „Pad carstva srpskoga“ gleda kao na metafizičko opravdanje za gubitak zemaljske moći (dobijanjem duhovne nadmoći) i kao na izvinjenje za petovjekovno ropstvo (što je način na koji se u srpskoj kulturi vidi period osmanske vladavine).
Slučaj je, vjerovatno, potpuno suprotan. Iznenadno pojavljivanje pjesme u njenom završnom, a kasnije i ustaljenom prihvaćenom obliku, baš oko Prvog srpskog ustanka (1804), karakteriše je prije kao budnicu nego kao uspavanku. U suštini, ova revolucionarna i na izvjestan način eshatološka i mesijanska pjesma bila je usmjerena ka izazivanju Lazarevog (ili, još radije, Miloševog) herojskog duha među Srbima. Proglasila je približavanje Carstva nebeskog i popločala put ustanku.
Ona prije najavljuje trenutni spas radije nego što je usmjerena na pomaganje Srbima da spavaju tokom pet vijekova osmanske vladavine. Ona, ustvari, obećava da trenutna patnja Srbije neće biti duža od Hristove. Baš kao što je Hrist stradao i upokojio se na Veliki petak, a vaskrsao u nedjelju, provevši u Adu jedan jedini dan, tako ni pakao kroz koji Srbija prolazi trenutno neće dugo trajati, i biće praćen trijumfalnim vaskrsenjem nacije.
Ako su ove pjesme „Kosovskog ciklusa“ zapravo pjesme kasne revolucije, kako su izgledale epske pjesme pred-revolucionarne Srbije?
4. KRALJEVIĆ MARKO, UGLAĐENI OSMANSKI DŽENTLMEN
Srpske epske pjesme iz vremena osmanske vladavine izgledale su mnogo drugačije. Umjesto o ubistvu turskog cara, ove pjesme pjevaju o „čestitom sultanu“6. Kraljević Marko, uzoran srpski nacionalni heroj i sultan, stalno se u ovim pjesmama prikazuje kao sin i otac / posinak i očuh7. Ovom bliskom odnosu ne treba se pretjerano čuditi, pošto iz jedne od pjesama saznajemo da je baš Marko spasio sultanovu kćerku od strašnog Arapina8.
Kao što je i očekivano, u vrijeme kada su Srbi tražili modus vivendi sa osmanskim osvajačima i mjesto na Balkanu pod njihovom vladavinom, srpski narodni junaci bili su sultanovi vitezovi i vazali, a narodni pjevači i njihovi slušaoci zapravo su se ponosili činjenicom da su ovi junaci, predstavnici srpskog naroda, bili toliko bliski sultanu da ih je on gledao kao usvojene sinove. Sučeljavanja u koja su se ovi rani osmansko-srpski junaci upuštali kreću se od onih sa drugim hrišćanskim (obično rimokatoličkim) vitezovima u susjednim zemljama (kao što je bila Mađarska ili Mletačka Republika)9, do drugih plemića, osmanskih vazala hrišćana10, osmanskih vitezova muslimana11 – ili, radije, osmanskih prestupnika12 i zločinaca muslimana13.
Srpski narodni pjevači lako su mogli da zamisle Marka kako ubija mletačkog dužda14 ili nekog Arapina „prekomorca“ koji „…od cara Kosovo zakupi“15, ali njihovo poimanje Markovog odnosa sa osmanskim vlastima bilo je mnogo delikatnije. Kada pripisuje Marku nametanje novčane kazne lokalnim osmanskim plemićima, narodni pjevač ne zaboravlja da naglasi da Marko razumije šta Turci međusobno pričaju na turskom, pošto je on služio cara, preko mora u osmanskoj Siriji16.
Stoga, njegov grub tretman lokalne osmanske vlasti ne bi trebalo vidjeti kao čin pobunjeništva protiv sultana, kome je Marko tako vjerno služio sedam godina, već radije kao osvetu sultanovog vjernog viteza nad lokalnim plemićima koji su uveliko prekoračili svoja ovlaštenja, zloupotrijebivši moć koju im je sultan dao. Tako, čak i kada Marko kažnjava predstavnike lokalne osmanske vlasti, on ne djeluje kao mesijanski spasitelj koji oslobađa Srbe od osmanskog jarma, nego prije kao sultanov sluga koji samo otklanja zloupotrebu moći i ugnjetavanje na lokalnom nivou.
Jednom prilikom Marko čak i ubija jednog osmanskog vezira koji se ogriješio o njega, ali umjesto da nakon toga pobjegne u šumu i postane hajduk, Marko hita u Istanbul, kako bi bio prvi koji će obavijestiti sultana o ovom događaju i njegovim okolnostima17. Istini za volju, kraj ove pjesme pripisuje sultanu strah od Markove hirovitosti, što je motiv koji se ponavlja u makar još dvije pjesme iz ciklusa o Marku Kraljeviću18, ali ovo je najdalje što suprotstavljanje sultanu ide u ovim pjesmama. Čak i ako je Marko predstavljen kao moćni junak koji izaziva strahopoštovanje čak i kod samog sultana, sultanova vlast nad Markom ostaje neosporna i neprikosnovena.
Koliko god da je predstavljen kao hirovit i impulsivan, Marko uvijek ostaje sultanov vjerni vazal. Zanimljivo je da se u ovim pjesmama osmanska moć ne vidi kao potpuna dominacija. Radije svaka strana prepoznaje sopstvene granice i sopstvenu potrebu za drugom stranom, ili svoju zavisnost od nje. Koliko god da je sultan uplašen Markovom problematičnom ličnošću, on nikada nije dovoljno ugrožen da bi se prosto odrekao Marka, njegovih usluga ili njegove buntovničke i brzoplete prirode. Na Marka se gleda kao na neku vrstu moćne ratne mašine, opasne ali previše korisne da bi bila odbačena.
Nasuprot ovome, Marko, sa svom svojom snagom i muževnošću, nikad ni ne pokušava da upotrijebi svoju snagu protiv sultana. Jednom on izražava svoje nezadovoljstvo činjenicom da njegov iracionalni bijes nije bio usmjeren protiv sultana, tako samo naglašavajući da se racionalni Marko, onaj koji ne podliježe trenutnim impulsima, nikada ne bi usudio da posegne za mačem protiv sultana.
S vremena na vrijeme, anti-islamska osjećanja, koja mora da su postojala čak i u starijoj srpskoj narodnoj epskoj poeziji, usmjerena su u pjesmama ciklusa o Marku Kraljeviću na mnogo sigurniju likvidaciju anonimnih Arapa19, koji najčešće nisu predstavljeni ni kao sultanovi prijatelji, niti kao njegovi neprijatelji. U svakom slučaju, ova osjećanja nikad nisu usmjerena ka osmanskom sultanu.
Što je još važnije, Osmanlije/Turci, muslimani, ili čak sigurniji simbolički predstavnici Islama, Arapi, baš nikada nisu potpuno demonizovani u pjesmama ciklusa o Marku. Čak se i nepravde koje su im učinjene prepoznaju kao grijeh protiv Boga, što znači da se one vide kao inkarnacija arhetipskog, čistog zla kao mitskog antipoda srpskog naroda i njegovog etosa, protiv kog su bilo koja sredstva opravdana.
Utoliko prije, muslimani su dio Božijeg svijeta i činjenje nepravde njima je grijeh protiv Boga. Stoga, u jednoj pjesmi, majka Marka pita zašto podiže toliko zadužbina, zbog nekog grijeha koji želi da okaje ili zato što je stekao novac bez muke i bez pameti20.
Na ovo pitanje Marko odgovara dugačkim memoratom o svom zatočeništvu u nekoj arapskoj zemlji iz kog ga je izbavila sama kraljeva kćerka, ali samo nakon što joj je obećao ljubav i brak. Kada je princeza pokušala da dovede do ostvarenja Markovog obećanja, balkanski mačo junak junak je ubija (zbog rasističko-estetskih razloga), da bi se potom kajao zbog svog nedjela21:
Kade jutro bješe osvanulo,
I ja sjedoh, mati, otpočivat
A uza me Aralka đevojka,
Zagrli me crnijem rukama,
Kad pogledah, moja stara majko,
Ona crna, a bijeli zubi,
To se mene mučno učinilo,
Ja potegoh sablju okovanu,
Udarih je po svilenu pasu,
Kroz nju sablja, mati, prolećela;
Privatih se mojega Šarina,
Još Arapci glava progovara:
“Bogom brate, Kraljeviću Marko!
Nemoj, bolan, mene ostaviti!”
Tu sam, mati, Bogu zgriješio,
A veliko blago zadobio,
Te ja gradim mloge zadužbine.
Treći dio eseja Marko je mrtav, živio Miloš
***
1 – Svi citati iz Popovićeve monografije u ovom članku prate četvrto izdanje: Miodrag Popović, Vidovdan i časni krst: Ogled iz književne arheologije, Biblioteka XX vek, (Beograd, 2007).
2 – Ibid., str. 31.
3 – Ibid., str. 21–25.
4 – Alexander Greenawalt, Kosovo Myths: Karadžić, Njegoš and the Transformation of Serb Memory, web journal spacesofidentity.net, Vol 1, No 3 (2001), https://pi.library.yorku.ca/ojs/index.php/soi/article/viewPDFInterstitial/8045/7218
5 – Stojan Novaković, Srpske narodne pjesme o boju na Kosovu, Godišnjica Nikole Čupića, II (1878), str. 97–178.
6 – Vidi, na primjer, pjesmu „Kraljević Marko i Mina od Kostura“, u Srpskim narodnim pjesmama, knjiga druga (Prosveta, Beograd, 1969), str. 261, stihovi 98 i 99: „To začuo Kraljeviću Marko, pa se moli caru čestitome“.
7 – U gore navedenoj pjesmi, ibid., str. 261, Marka u isto vrijeme pozivaju sultan Bajazit, da umiri neku arapsku provinciju, neimenovani mađarski kralj, da mu bude kum na venčanju, i Janoš Hunjadi, da bude kum njegovoj dvojici sinova na krštenju. Marko se savjetuje sa svojom majkom kojem pozivu bi trebalo prije da se odazove a ona mu veli ovako: „O moj sinko, Kraljeviću Marko! / U svate se ide na veselje / Na kumstvo se ide po zakonu / Na vojsku se ide od nevolje: / Idi, sinko, na carevu vojsku; / I Bog će nam, sinko, oprostiti, / A Turci nam ne će razumijeti“. Marko je poslušao savjet svoje majke i odlazi u rat, kao sultanov vazal, i dokazuje se kao najveći ubica sultanovih arapskih neprijatelja, na veliko nezadovoljstvo osmanskih vitezova koji onda optužuju Marka da je obezglavio već ubijene arapske vitezove i donio njihove glave sultanu, u zamjenu za naknadu. Marko je poslušao optužbu i da bi dokazao da je lažna, on se moli „čestitiom sultanu“: „Gospodine, care poočime!/ …već me pusti, care poočime,/ da proslavim moje krsno ime / po zakonu i po običaju“. Međutim Markovo odsustvo se odmah osjetilo na bojnom polju i sultan mu je napisao pismo: „Brže hodi, moj posinko Marko!“, u kom ga obavještava da je ubijeno trideset hiljada njegovih vojnika, ali se Marko pravda svojim vjerskim obavezama. U drugoj molbi sultan obavještava Marka da je čak šezdeset hiljada njegovih vojnika već ubijeno, ali se Marko još jednom pravda, a tek na sultanovu treću molbu u kojoj ga sultan obavještava da je već stotinu hiljada njegovih vojnika pogubljeno, Marko hita sultanu u pomoć. Naravno, on uspijeva u razbijanju sultanovih neprijatelja, ali je dok je to radio ranjen sedamdeset puta. Sultan se brine da mu Marko ne umre: „Moj posinko, Kraljeviću Marko! / Jesu li ti rane od samrti? / Možeš li mi sinko, preboljeti…“ i nudi mu vidarsku pomoć, ali Marko mora da trči nazad kući da bi spasao svoje imanje od jednog hrišćanina, grčkog aristokrate, Mine od Kostura, koji je, čuvši da je Marko ranjen, preoteo njegovo imanje i njegovu ženu. Sultan daje Marku tri stotine janičara i on pobjeđuje svog protivnika.
8 – Vidi pjesmu „Marko Kraljević i Arapin“, ibid., str. 277-287. U ovoj pjesmi osmanska sultana (sic!) savetuje sultana da uzme Marka za usvojenog sina („Posini ga Bogom istinijem“) a sultan vrlo rado to i čini, moleći Marka: „Bogom sinko, Kraljeviću Marko! / Hodi mene bijelu Stambolu, / Pogubi mi crnog Arapina, / Da mi Arap ne vodi đevojku, / Daću tebe tri tovara blaga.“
9 – Vidi, na primjer, pjesmu „Marko Kraljević i Filip Madžarin“, ibid., str. 251–255. Zanimljivo je da je Filpova žena, Anđelija, koja nosi srpsko ime ali živi u mađarskom Karlovcu, pretpostavila na osnovu Markove osmanske pojave da je on musliman, i obraća mu se sa „gola dervišino“.
10 – Vidi, na primjer, gore pomenutu (fn. 11) pjesmu, „Kraljević Marko i Mina od Kostura“, u kojoj sultan Marku daje 300 janičara kako bi ponovo osvojio svoje imanje i ženu iz ruku Mine od Kostura, grčkog osmanskog aristokrate, ili pjesmu „Marko Kraljević i beg Kostadin“, ibid., str. 255-257, u kojoj Marko nadmudruje srpskog viteza hrišćanina, Kostadina, koji nosi osmansku titulu bega.
11 – Vidi, na primjer, pjesmu „Marko Kraljević i Alil-aga“, str. 257–261.
12 – Vidi obje verzije pjesme „Marko poznaje očinu sablju“, ibid., str. 345-348 i 348-351.
13 – Vidi, na primjer, pjesmu „Marko Kraljević i Musa Kesedžija“, ibid., str. 287-294 ili „Marko Kraljević i Đemo Brđanin“, Musin „brat“, ibid., str. 294–299.
14 – Vidi pjesmu, „Ženidba Marka Kraljevića“, ibid., str. 238-245.
15 – Vidi pjesmu „Marko Kraljević ukida svadbarinu“, ibid., str. 299–304.
16 – Vidi pjesmu „Turci u Marka na slavi“, ibid., str. 309–313.
17 – Vidi pjesmu „Lov Markov sa Turcima“, ibid., str. 304–307.
18 – Vidi kraj pjesme „Marko poznaje očinu sablju“, ibid., str. 348 i „Marko pije uz ramazan vino“, ibid., str. 307-309.
19 – Vidi pjesmu „Marko Kraljević i dvanaest Arapa“, str. 268-270.
20 – „Marko Kraljević i kći kralja Arapskoga“, ibid., str. 270: „Što ti gradiš mloge zadužbine / Il’ si teško Bogu zgriješio / Il’ si ludo blago zadobio?“
21 – Ibid., str. 272.