Dug je popis vladika, sveštenika, monaha i bogoslova koji su u Drugom svjetskom ratu diljem Jugoslavije pali u borbi protiv nacifašista i njihovih pomagača, a nakon rata učestvovali u izgradnji zemlje. Zašto je važno da ih se sjećamo? Jedan od razloga je podsjetnik na to da je partizanski pokret bio općenarodnog karaktera i da su mjesto u njemu našli i oni koji nisu bili komunisti i koji su vjerovali u Boga. Drugi razlog je prešućivanje uloge sveštenika Srpske pravoslavne crkve (SPC) u Narodnooslobodilačkoj borbi (NOB), koje je u različitim dijelovima bivše Jugoslavije različito motivirano. U Hrvatskoj postoji predodžba o tome da su se Srbi priključivali isključivo četnicima da bi tek pred kraj rata prešli u partizane. U Srbiji sveštenike koji su bili u partizanima prešućuju, a s druge strane slave četnike bez obzira na zločine, dok ih Crnogorska pravoslavna crkva koristi kao argument protiv SPC-a.
Ističe se da su se partizani odrekli Boga, iako je, kako se vidi iz brojnih primjera, istina suprotna. Izuzev nekoliko spomenika i ulica, te poneke knjige, među ostalima i “Spomenice pravoslavnih sveštenika – žrtava fašističkog terora i palih u narodnooslobodilačkoj borbi 1941-1945”, o njima se rijetko govori i malo zna. Tim ljudima treba odati priznanje i zato što su se 1941. počeli priključivati borbi, iako su mogli ostati pasivni i čekati kraj rata surađujući s okupatorom. Konačno, ovo bi mogao biti i podstrek da se, barem unutar srpskih institucija, njihov život i djelovanje sistematski i naučno istraži.
Osim što su sudjelovali u NOB-u i AVNOJ-u, neki od njih, kao Vlada Zečević, sudjelovali su nakon 1945. i u tijelima vlasti, bili su gradonačelnici i okružni načelnici, čelni ljudi državnih ustanova, pukovnici, majori i kapetani, narodni heroji, pa i predsjednici SUBNOR-a. Radi se o sveštenstvu SPC-a koje se uz monahe i bogoslove, često zajedno sa svojim porodicama, priključilo partizanima u NOB-u, a mnogi su aktivno sudjelovali i u izgradnji zemlje nakon rata.
Mnogo ih je stradalo u borbi za slobodu. Prema podacima Sv. Arhijerejskog sinoda, u periodu od 1941. do 1945. pobijeno je 544 sveštenika. Ustaše su ih pobile 171, Nijemci 84, Talijani osam, Bugari 11, Mađari 17, balisti ili kako je navedeno “Arnauti” 15, četnici 13, a po dvojicu nedićevci (Srpska državna straža) i ljotićevci (Srpski dobrovoljački korpus). Jednog je ubila jugoslovenska vojska, sedam ih je poginulo u anglo-američkim bombardiranjima, a podatak o 213 koji su stradali od partizanske ruke, najviše u Crnoj Gori, svjedoči o dubokim podjelama u SPC-u. Ili kako je zabilježeno u “Spomenici pravoslavnih sveštenika – žrtava fašističkog terora i palih u narodnooslobodilačkoj borbi 1941-1945” koju je 1960. objavio sveštenički odbor na čelu sa protom Milanom Smiljanićem, “u toj velikoj i rodoljubivoj borbi našao se i znatan broj pravoslavnih sveštenika iz Hrvatske, Bosne i Hercegovine, Srbije, Crne Gore i Makedonije. Oni su se sa narodnooslobodilačkom vojskom kretali po oslobođenoj teritoriji, učestvovali zajedno sa ostalim borcima u borbama protiv okupatora i njihovih saradnika, a u zatišju oni su obilazili svoje vernike, služili liturgije, krštavali decu, venčavali, opojavali grobove i time podizali i učvršćivali veru u vaskrsenje i konačno oslobođenje.
Vlada Zečević i Mitra Mitrović dolaze na zasjedanje AVNOJ-a 1943.
A da ustaše nisu prevarile i iznenadile srpsko pravoslavno sveštenstvo u takozvanoj NDH, da ga nisu pobile i deportovale pre ustanka, pouzdano je da bi se u redovima Narodnooslobodilačke vojske našao mnogo veći broj naših rodoljubnih sveštenika. Ali i onaj broj koji je učestvovao, oni sveštenici i bogoslovi koji su se neustrašivo borili i pali za slobodu na Grmeču, Zelengori, Durmitoru, Pustoj Reci, Kadinjači, Papuku i drugim borbenim mestima, čini čast našoj crkvi i našem staležu. A imena popa Jola Zeca, narodnog heroja Vladimira Bukilića – Popa Miće, sveštenika Jovana Miodragovića, jeromonaha Timoteja Petrovića, sveštenika Živojina Atanaskovića, prote Mirčete Golovića, doktora Save Đukanovića i mnogih drugih ostaće u večnom sećanju kao primeri najuzvišenijeg herojstva.”
Sveštenici i skojevci
Da bismo objasnili zašto je to bilo tako, moramo podsjetiti na ranije periode historije. Srbi, a prije svega Srbi u Srbiji i Crnogorci, žestoko su se borili za svoju slobodu jer je to značilo i vjersko oslobođenje, iako su Turci prema “inovjercima” dugo bili tolerantniji nego npr. katoličke zemlje. U Srbiji 18. i 19. vijeka nije bilo ustanka bez sveštenika, od kojih su neki osim svoje vjerske uloge uzimali i oružje u ruke ili kao rijetki pismeni ljudi zapisivali događaje za buduća pokoljenja.
Tako je Prvi srpski ustanak 1804. neraskidivo povezan s protom Matijom Nenadovićem. Osim što je jedan od organizatora ustanka, nezaobilazan je i u začecima srpske diplomacije, a njegovi su zapisi vrijedno svjedočanstvo.
Na čelu borbe za slobodu u Crnoj Gori do sredine 19. vijeka bile su pravoslavne vladike iz porodice Petrović od kojih je najpoznatiji Petar Petrović Njegoš. Sveštenika je bilo i među borcima iz crnogorskih plemena, kao i u ustanku protiv Turaka 1875. u istočnoj Hercegovini.
Prisjetimo se Dimitrija Dimitrijevića koji je poznatiji kao “pop Mita komita”. On je u proljeće 1917. bio jedan od vođa Topličkog ustanka u okupiranoj Kraljevini Srbiji, jedinog ustanka koji je dignut na područjima koje su okupirale Centralne sile. Krajem iste godine Bugari su ga uhvatili, mučili i ubili.
Stradanja i tragična iskustva iz borbi i okupacije u Prvom svjetskom ratu pridonijela su negativnom odnosu dijela SPC-a prema okupatoru u Drugom svjetskom ratu. U prvoj polovini 1941. u NDH je izvršen pogrom nad sveštenstvom i vladikama SPC-a, a mnogi su zatvoreni u logore ili deportirani u Srbiju. Dio sveštenika, kao što su Momčilo Đujić iz Knina ili Savo Božić iz Bosne, bili su četnički komandanti i sudjelovali su u protupartizanskim operacijama.
Većina pravoslavnih vladika i značajan broj sveštenika u Crnoj Gori bili su lojalni talijanskom okupatoru, naročito mitropolit crnogorsko-primorski Joanikije Lipovac koji je proganjao sveštenike koji su bili u partizanima. S druge strane, kao što to u svojoj doktorskoj disertaciji piše historičar Jovan Bojović, krajem tridesetih u cetinjskoj bogosloviji bujao je skojevski pokret koji je okupljao skoro dvije trećine đaka, a 1939. buknuo je i trodnevni štrajk zbog čestih pretresa u potrazi za marksističkom literaturom.
U Srbiji je vrh SPC-a pred rat bio proengleski orijentiran, zbog čega su ih Nijemci tretirali kao subverzivne elemente. O tome svjedoči akt iz decembra 1942. koji je komandujući general u Srbiji Paul Bader uputio predsjedniku kvislinške vlade Milanu Nediću, “Ni pod kojim uslovima ne može se trpeti to što sveštenici dozvoljavaju da budu upotrebljeni na primer kao prenosioci vesti ili da više ili manje otvoreno sudeluju u anglofilskoj propagandi, ili da manastiri – čak i manastiri kaluđerica – budu iskorišćavani kao skrovišta.”
Pritisci Nijemaca, ali i uspjesi partizana u ustanku 1941. doprinijeli su tome da vladike i dio sveštenstva SPC-a iskaže neprijateljstvo prema Narodnooslobodilačkom pokretu, a s druge strane želju za suradnjom s Nedićem ili Dražom Mihailovićem. Ipak, patrijarh Gavrilo Dožić koji je bio u internaciji od aprila 1941. odbijao je potpisati Apel srpskom narodu i biti lojalan okupatoru kao neki od vladika.
No mnogi pravoslavni sveštenici odlučili su da se, makar i bez puške, priključe borbi protiv okupatora i kvislinga, što naravno ne znači da su bili komunisti. Na njihovo opredjeljenje osim iskustava iz prethodnog rata u kome su mnogi bili vojnici i oficiri, utjecala je i pripadnost ili simpatiziranje naprednih stranaka koje su bile protiv kraljevske vlasti. Izražena je i solidarnost s Ruskom pravoslavnom crkvom (RPC) koja se na čelu s mitropolitom, pa patrijarhom moskovskim i cijele Rusije Sergejem aktivno uključila u obranu SSSR-a, što je značilo poboljšanje odnosa RPC-a i Staljinovog režima u ratu i godinama nakon rata.
Sveti NOB
Prisustvo sveštenika, prije svega pravoslavnih, u partizanskim odredima i brigadama navelo je vodstvo NOB-a da formalizira njihovu ulogu. Naredbom vrhovnog komandanta Josipa Broza Tita od 23. juna 1942. u brigadama ustanovljeno je zvanje vjerskih referenata. Oni nisu vršili obrede ni u brigadi ni za pojedine borce iz brigade, ali su to činili u selima i mjestima kroz koja su partizanske jedinice i Vrhovni štab prolazili. Morali su voditi knjige poginulih i umrlih u svojim jedinicama, popularizirati NOB i razvijati bratstvo među narodima, a na pojedinačnom planu sigurno su služili i kao psihoterapeuti. Kao oznaku imali su na lijevoj ruci krst za kršćane, a polumjesec za muslimane, a ispred toga znaka dva širita, dok su na kapi nosili petokraku, a uz nju često i krst, odnosno polumjesec kada se radilo o muslimanima. Uvođenje vjerskih referenata imalo je velikog odjeka u narodu, ohrabrujući ga da se priključi partizanima ili barem da im pomaže, a prisustvo sveštenika pokazivalo je ljudima da se partizani ne bore protiv Boga kao što je tvrdila okupatorsko-kvislinška strana.
Štoviše, upravo su partizani u mnogim krajevima čistili crkve koje su devastirali okupatori i kvislinzi. Tako je u zborniku dokumenata “Sećanja boraca Prve proleterske brigade” zabilježeno kazivanje Milana Đorđevića Janačka. “Crkva je sva bila zagađena konjskom balegom, senom i slamom. Čim smo o tome izvestili štab bataljona, naređeno je da crkvu očistimo. Na Badnji dan smo obavestili meštane da će doći partizanski pop da obavi službu božju. Verski referent naše brigade bio je sveštenik Blažo Marković. Rano, na prvi dan Božića, zabrujala su crkvena zvona. Narod, svečano odeven, počeo se okupljati. Porta je bila puna. U crkvi nije bilo mesta za sve. Seljaci nisu verovali da je Blažo Marković zaista sveštenik.”
Igumanija manastira Sv. Stefana s Milkom Petrović
Tako je u Prvoj proleterskoj brigadi vjerski referent bio je već spomenuti pop Blažo Marković, Druga proleterska dobila ga je tek kasnije, ali su u Trećoj sandžačkoj brigadi bila dvojica – prota Jevstatije Karamatijević i hodža Sead Musić, a u Četvrtoj proleterskoj crnogorskoj jeromonah Ruvim Žižić. Pri Vrhovnom štabu ustanovljena je funkcija vjerskog referenta koju je vršio pop Vlada Zečević. Kasnije su vjerski referenti imenovani i pri drugim jedinicama, a klerici svih vjeroispovijesti bili su i vijećnici Antifašističkog vijeća narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) te zemaljskih antifašističkih vijeća. Na popisu vijećnika Drugog zasjedanja AVNOJ-a tako se uz Tita, Kardelja i Bakarića nalaze i imena Vlade Zečevića, Jevstatija Karamatijevića, Blaža Markovića, Jagoša Simonovića…
U partizanima i organima vlasti bilo je i predstavnika drugih vjeroispovijesti: među njima spomenimo katoličkog svećenika Svetozara Rittiga koji se partizanima priključio ujesen 1943. i četvoricu imama Mehmeda efendiju Mujkića, Omer efendiju Maksumića, Sulejmana efendiju Topića i Halila efendiju Sarajlića.
Značajan doprinos NOB-u i potvrđivanju uloge sveštenstva SPC-a koje je bilo odano borbi ima skupština pravoslavnih sveštenika, učesnika i pristalica NOP-a održana 15. novembra 1942. u Jasenici na slobodnoj teritoriji Podgrmeča, a prisustvovala su joj 24 delegata sveštenika i bogoslova koji su se tada nalazili u Bosanskoj krajini, Lici i Dalmaciji. Ideja za konferenciju koju je pripremao Vlada Zečević potekla je od vjerskih referenata brigada, što je bilo u duhu nastojanja Centralnog komiteta KPJ i Vrhovnog štaba da se baza ustanka što više proširi i u oružanu borbu uključe što širi slojevi naroda.
Kako navode izvori, referat “O ulozi srpske pravoslavne crkve u NOB-u u prošlosti i sadašnjosti” održao je pop Blažo Marković, a “O partizanima sveštenicima” Vlada Zečević. Skupština je uputila poslanicu srpskom narodu, svim pravoslavnim sveštenicima, vladikama i srpskom patrijarhu. “Srpski narod i njegovo sveštenstvo ostaju nepokolebljivo uz redove Narodnooslobodilačke partizanske vojske Jugoslavije i pozivaju srpski narod i sveštenstvo s okupirane teritorije, kao i ostale rodoljube i borbene narode Jugoslavije i sveštenstvo ostalih vera, da im se pridruže u svetoj narodnooslobodilačkoj borbi.”
“Kroz sve vekove ropstva nije srpski narod doživeo takve zločine, paljenje i pokolje stotine hiljada srpskog življa kao što su nosioci “nove Evrope” – fašisti, učinili za ovih 16 meseci okupacije Jugoslavije. Otuda nema opravdanja ni za jednog vladiku, sveštenika i Srbina da sarađuje s okupatorima. Ovaj stav naše skupštine jedini odgovara tradiciji Svetosavske crkve.” “Kroz ovu svetu Narodnooslobodilačku borbu narodi Jugoslavije iskovali su bratstvo sa narodima Sovjetskog Saveza i svim porobljenim i svim slobodoljubivim narodima”, neki su od naglasaka poslanice u kojoj se odaje dostojno priznanje i zahvalnost svim vladikama koji su hrabro poginuli u borbi ili su mučenički pobijeni od zlikovačkih ruku Nijemaca, Talijana, ustaša i četnika.