Nakon kapitulacije Italije pravoslavni sveštenici diljem Jugoslavije pristupili su sastavljanju proglasa i organizaciji konferencija na dotad okupiranom teritoriju kako bi privoljeli narod da se priključi partizanskom pokretu i odbili ga od četnika. Jedan takav proglas uputio je inicijativni odbor sveštenika, teologa i bogoslova Crne Gore 15. decembra 1943. koji se sastao kod manastira Sv. Luka u Župi Nikšićkoj.
“Ni jedan kraj srpske svetosavske crkve i njenog naroda, poslije Kosova ne može se ponositi tolikim brojem crkvenih velikana kakvi su bili raniji crnogorski mitropoliti i veliki broj uglednih sveštenika Crne Gore i Boke, koji su se krstom i mačem u ruci branili i odbranili svoj narod, odbranili od svih zavojevača, kao i od unutrašnjih nevolja. I u posljednjim danima kada je krvožedni i objesni fašizam drsko nasrnuo da nam uzme čast i život, crkva je otvoreno istupila u duhu svoje viteške tradicije protivu predavanja našeg naroda putem Trojnog pakta.
Poslije izdajničke kapitulacije naišla su teška iskušenja za čitav narod. Neprijatelj je htio na razne načine ne samo porobljavanje nego i potpuno uništenje. Dok su izvjesni naši krajevi odmah nastradali od ustaša, mi smo Crnogorci i Bokelji spašeni od veće tragedije i sramote blagodareći herojskoj pušci 13. jula kada je otpočela sveta Narodnooslobodilačka borba naroda Jugoslavije čija je vojska narasla u jaku nepobjedivu armiju priznatu i visoko cijenjenu od svih saveznika. Na veliku žalost neprijatelj je našao nemali broj izdajnika u svim krajevima, pa i kod nas, kojima je uspjelo zavesti priličan broj naroda da uzme okupatorsko oružje protiv svoje herojske braće partizana. Braćo sveštenici, teolozi, bogoslovi, što nam je trebalo raditi u toj prilici jasno je svakome ko ima hrabrosti da se potpuno odluči. Njegova svetost patrijarh dao nam je primjer. Jedan svjesniji i hrabriji dio sveštenstva u duhu borbene svetosavsko-kosovske tradicije, pokazao je pravi put Narodnooslobodilačkoj vojsci časnom borbom protivu kukastog krsta o čijim kukama vise milioni nevinih kao i protivu onih koji se kriju iza tog neznabožačkog krsta i obeščašćuju pravi Hristov put: drugi, manji dio sveštenika i teologa sa mitropolitom Joanikijem na čelu, izdao je crkvu i naciju služeći neprijatelju, treći, najveći dio ostao je pasivan u ovim sudbonosnim časovima i nije dao od sebe ono što mu je po istoriji i tradiciji pripadalo. Zato pobuđeni najčistijim vjersko-rodobljubivim namjerama pozivamo svo rodoljubivo i časno sveštenstvo Crne Gore i Boke da zauzme mjesto gdje mu pripada, a narod Crne Gore i Boke da se čvrsto zbije u sveti boj za svoju slobodu, za čast i slobodu porodice i svete interese nacije”, stoji u proglasu koji u nastavku govori i o odnosu NOV-a prema sveštenstvu.
“Najzad skrećemo pažnju da niko ne smije nasjesti intrigama i klevetama o namjerama političkog rukovodstva današnje svete oslobodilačke borbe prema crkvi. Mi to najodlučnije odbijamo. Pa i u najtežem slučaju, sveštenstvo borbenog svetosavlja ne smije, a da iz ove borbe ne uđe u slavu i veličinu sa moralnim kapitalom koji se od njih neodložno zahtijeva. Ko vjeruje da je vjera istina, a Hristova crkva vječna i neoboriva, taj nema nikakvog razloga da se koleba. Samo slaboumni i malovjerni mogu praviti za sebe tragediju, da se kriju iza kukastog i neznabožačkog krsta i podržavaju busiju nazadnjacima i grobarima svoga naroda, kakvi su prvi moralno propali nazovi četnici i separatisti. Ako bi vas ko u ime Hrista ubjeđivao da uzmete nesvetosavski stav protiv ove herojske borbe, taj nije od istine niti ima istine u sebi. I toga ne slušajte nego po onoj Njegoševoj ‘Udri vraga, ne ostav mu traga’, ili gubi obadva svijeta.
S pravim časnim krstom naprijed u borbu za spas svoga naroda, spas svetosavskog oltara po ugledu na rusku crkvu sa sv. patrijarhom Sergejem na čelu.
Bog je s nama, jer je borba naša napredna i pravedna i mi ćemo pobijediti.
Živjela Narodnooslobodilačka vojska Jugoslavije!
Živjeli naši saveznici Rusija, Engleska i Amerika!
Živjelo borbeno sveštenstvo Srpske pravoslavne crkve!
Živjela borbena sloga i jedinstvo naroda Crne Gore i Boke!
S bratskim pozdravom Hristos se rodi, i našim borbenim drugarskim pozdravom: Smrt fašizmu-sloboda narodu!”, stoji na kraju dokumenta koji je potpisalo 15 pravoslavnih sveštenika iz cijele Crne Gore.
Bratstvo naroda i sveštenstva
Spomenimo i da je 21. oktobra 1943. sveštenstvo Dalmatinske eparhije održalo prvi sastanak na oslobođenoj teritoriji dalmatinske Bukovice kojem su uz masu naroda prisustvovali i rimokatolički svećenici. U usvojenom proglasu ističe se da se “sveštenstvo SPC-a od najvišeg do najnižeg kroz vjekove nije odvajalo od svog naroda, nego je s njime dijelilo i dobro i zlo, služeći samo Bogu i svome narodu. Kao narodno sveštenstvo ono ni u današnjim izuzetnim prilikama ne može zauzeti neki drugi stav nego ostaje nepokolebljivo na istoj liniji”. Narod je pozvan da ne iznevjeri tradicije prošlosti “za krst časni i slobodu zlatnu”, nego da samopregorno i požrtvovano daje sve od sebe na oltar pravde i slobode, pomažući aktivno borce Narodnooslobodilačke vojske (NOV) i partizanskih odreda.
“Srpsko pravoslavno sveštenstvo kao svjedok fašističkog divljeg bijesa i nečuvenih zvjerstava protestvuje javno pred cijelim svijetom protiv bezbrojnih mučenja, paljenja i pljačkanja i ubijanja našeg nezaštićenog naroda, izvršenih od strane bezdušnog fašističkog okupatora i njegovih slugu ustaša i četnika”, zaključuje se u poslanici uz potpise paroha i monaha.
Sastanak je, kako se ističe u dokumentu, bio manifestacija međusobnog bratstva srpsko pravoslavnog i rimokatoličkog svećenstva, što je najveći udarac za sve one koji već treću godinu nasjedaju na tobože protuvjersko raspoloženje NOV-a.
Dokumentirana je i božićna čestitka u kojoj sveštenici, vjerski referenti NOV-a i POJ-a, kao i sveštenici s oslobođenog teritorija čestitaju praznike svim Srbima, Makedoncima, Crnogorcima, kao i ostalim pravoslavnima širom Jugoslavije i radosno ih pozdravljaju. U njoj naglašavaju kako se, kao i Isus Hristos, “nova Jugoslavija rađa u muci, trpljenju, zimi i gladi, u krvi najboljih sinova i kćeri naroda Jugoslavije”, kao i da je “u ovom svetom oslobodilačkom otadžbinskom ratu postignuto oružano bratstvo naroda Jugoslavije između pripadnika rimokatoličke, pravoslavne i muslimanske vere. Na nama sveštenicima sviju vera u Jugoslaviji leži velika i odgovorna dužnost da ovo stečeno narodno blago sazdano u ovome ratu sačuvamo proširimo i produbimo.”
I produbili su ga jer su mnogi od njih djelovanje započeto u partizanskim jedinicama i organima narodne vlasti nastavili i nakon rata. Povratkom patrijarha Gavrila nastavljen je crkveni život SPC-a, a o korektnom odnosu vlasti prema crkvi govori i “Spomenica pravoslavnih sveštenika – žrtava fašističkog terora i palih u narodnooslobodilačkoj borbi 1941-1945”. To je i dokaz da vlasti Jugoslavije nisu tajile učešće i doprinos pravoslavnog i ostalog sveštenstva u borbi za oslobođenje.
Kada se govori o ulozi SPC-a u NOB-u nekoliko je imena nezaobilazno. U tom smislu najpoznatiji je pop Vlada Zečević koji je u NOB-u i poslije rata bio na značajnim funkcijama. Rođen je 21. marta 1903. godine u Loznici, završio bogosloviju u Sremskim Karlovcima, a Teološki fakultet u Beogradu. Od 1927. do 1941. godine službovao je kao sveštenik u Krupnju, gdje je, kao opozicionar, aktivno učestvovao u političkom životu.
Nakon okupacije priključuje se četnicima i s poručnikom Ratkom Martinovićem formira četnički odred koji nije bio pod komandom Draže Mihailovića. Odred učestvuje u oslobađanju Loznice, a kada su četnici počeli udarati na partizane, Zečević se s nekoliko stotina ljudi priključio partizanima, kao i Martinović.
O prisustvu sveštenika u NOB-u zapis je ostavio i škotski pisac i političar Fitzroy Maclean, šef britanske vojne misije u NOVJ-u, koji datira iz 1944.
“Primetio sam da pored uobičajene crvene zvezde, ovaj pokretni arsenal ima i zlatan krst na svojoj kapi. Ovo je bio srpski pravoslavni sveštenik koji je u trenutku nemačke okupacije pokupio sve za borbu sposobne parohijane i poveo ih u šumu. Prvo se pridružio Mihailoviću i postao komandant jedne četničke jedinice. Ubrzo je, međutim, napustio četnike i prišao partizanima. Ovo je uradio, objasnio nam je, zato što kod Mihailovića nije imao dovoljno prilike da se bori. Kod partizana, s druge strane, mogao je da se bori koliko hoće, a istovremeno da i dalje zadovoljava duhovne potrebe Srba u Titovim jedinicama.”
Između čekića i nakovnja
To zadovoljavanje duhovnih potreba obavljao je u specifičnim okolnostima. Zečević je 1942. postao član Komunističke partije Jugoslavije (KPJ), ali je po partijskom zadatku u krajevima kroz koje su prolazili partizani, a u kojima su ustaše pobile ili protjerale sve sveštenike, krštavao djecu i obavljao opela na sahranama, najčešće masovna. “Tako sam, ne baš rado, počeo ponovo da služim službu, da vršim opela nad ubijenim i streljanim i umrlim, da krštavam decu i da uz to uvek govorim o značaju NOB-a, o potrebi i obavezi da je radom u svom vlastitom interesu pomaže i materijalno i novim borcima. Dešavalo se da vršim opela iznad raka gde je sahranjeno više stotina lica, da krštavam odjedanput po deset, 50, 100, 200 dece. Da pišem uskršnju poslanicu i da privolim nekog domaćeg sveštenika da je i on potpiše i da je umnoženu rasturimo po užoj i široj okolini naše slobodne teritorije, pa čak i po okupiranom području”, navodi Zečević u svojoj knjizi “I to da se zna”.
Popis njegovih funkcija je podugačak: u ratu je bio zamjenik političkog komesara Valjevskog partizanskog odreda s kojim se pokušao vratiti u Srbiju krajem 1941. i početkom 1942., član Vrhovnog štaba NOV-a i POJ-a, član Izvršnog odbora AVNOJ-a i povjerenik Vjerskog odsjeka Prvog zasjedanja AVNOJ-a, član Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije (NKOJ) i komesar za unutrašnje poslove. Poslije oslobođenja do 1946. bio je ministar unutrašnjih poslova u privremenoj vladi Demokratske Federativne Jugoslavije, ministar građevine i saobraćaja u Vladi NR Srbije od 1952. do 1953., predsjednik Saveznog vijeća Narodne skupštine od 1953. do 1960., predsjednik Odbora za organizaciju vlasti i upravu Savezne skupštine, kao i član Saveznog izvršnog veća od januara 1953. godine. Imao je čin rezervnog pukovnika JNA. Umro je u Beogradu 26. oktobra 1970., a sahranjen je u Aleji zaslužnih građana na Novom groblju.
Zečević je rano osvijestio važnost pomirenja, a njegove rečenice iz 1942. kada je u oslobođenoj Foči primljen u partiju vrijedi ovdje citirati. “Verska je mržnja ovde, u Bosni, teško nasleđe prošlosti, a njeni nosioci su uglavnom predstavnici svih triju vera – fratri, popovi i hodže. Često razmišljam da li su oni verski fanatici ili školovani zločinci i ubice s predumišljajem. Mi, partizani, govorimo o bratstvu i jedinstvu, o verskoj ravnopravnosti i trpeljivosti, a klanje nevinih ljudi, žena i dece nastavlja se. Pavelićeve ustaše su 1941. godine počele svoju vladavinu klanjem srpskog življa. Četnici Draže Mihailovića su pošli na osvetu, ali ne naoružanim ustašama, nego neboračkom stanovništvu, Muslimanima i Hrvatima. A mi, partizani i Narodnooslobodilačka vojska, stalno smo između čekića i nakovnja – mirimo zavađenu braću”, zapisao je.
Jedna od sada već zaboravljenih priča govori o nerazdvojnosti prote Jevstatija Karamatijevića i hodže Seada Musića. Karamatijević se u aprilu 1941. priključio partizanima i postao je jedan od najvrednijih članova NOP-a, a kasnije mu se priključila i kompletna porodica. Hodža Sead Musić u rat je poveo šestoricu sinova i dvije kćeri. Njih su dvojica bili vjerski referenti u Trećoj sandžačkoj brigadi, a na raspolaganju su imali jednog konja.
Kad bi ulazili u muslimanska sela na čelu jedinice bio bi Sead, a kad bi ulazili u srpska, kolonu bi predvodio prota Jevstatije. Preživio je brojne bitke, uključujući i onu na Sutjesci, gdje je svjedočio strašnim gubicima. Kako je zapisao Vlada Zečević, prota je jednog dana došao Ivanu Milutinoviću i rekao mu: “Vidim da su članovi Komunističke partije i SKOJ-a izginuli, ako treba da popunim redove Komunističke partije, jest da sam star, ali ja sam tu, ja ću i to da žrtvujem za slobodu svog naroda jer vidim i priznajem da je Komunistička partija jedina koja može osloboditi našu zemlju i obezbediti narodima Jugoslavije srećniju budućnost”. Komunist nije postao, ali je rat završio kao pukovnik, doživjevši u ratu veliku porodičnu tragediju. Umro je u Zagrebu 9. aprila 1948., a dva dana kasnije sahranjen je u Beogradu uz sve državne počasti.
Prvi dio feljtona možete pročitati ovdje.