...među sarajevskim Jevrejima u razdoblju 1918.-1941.
Između dva svjetska rata Sarajevo je išlo u red tri grada (iza Zagreba i Beograda) s procentualno najvećim brojem jevrejskog stanovništva u Jugoslaviji (i do 70% u Bosni i Hercegovini). Prema statističkim i drugim objavljenim podacima, u Sarajevu je 1921. godine živjelo 7.458 Jevreja, u godini 1931. oko 8.500, da bi se doseljavanjem iz manjih mjesta i uz izvjestan prirodni priraštaj, taj broj 1940./41. popeo do blizu deset hiljada. To je činilo od 10,35% do nešto preko 12,30% ukupnog broja sarajevskog stanovništva. Zahvaljujući stoljetnim urbanim tradicijama i urođenoj preduzimljivosti njegovih ljudi, uticaj tog dijela stanovništva na privredni i kulturni, a unekoliko i na ukupni život grada bio je, u novije vrijeme, srazmjerno veliki.
Od navedenog broja Jevreja građana Sarajeva, postotak sefarada (tj. Jevreja španskog porijekla iznosio je 85,5 – dok je manje od 14,5% pripadao aškenazima koji su došli u zemlju nakon austrougarske okupacije 1878. godine. Sljedstveno tome je i Jevrejska sefardska općina u Sarajevu spadala među najjače i najstarije u Jugoslaviji. Od osnutka u 16. vijeku, sjedinjujući u sebi brojne funkcije, ona nije igrala isključivo ulogu predstavnika vjerske zajednice, nego je posjedovala i šira obilježja i ingerencije narodnog reprezentanta. Mada su, tokom vremena, zapravo u zadnjim decenijama postojanja, takva njena svojstva postupno blijedila, nisu posve nestala sve do kraja njene egzistencije u godinama okupacije i fašističkog genocida 1941./42. godine.
Jedna od često isticanih karakteristika ove osebujne i složene jevrejske zajednice se nalazila u njenoj široko izraženoj socijalnoj strukturi. Kulminirajući između dva svjetska rata, 1918.-1941., ona je emanirala svojevrsne društvene procese i pojave. Naglašen proces socijalne diferencijacije u pomenutom razdoblju poprima oštre oblike i značajne razmjere. Na toj se osnovi, istovremeno, rađa, razvija i ispoljava pojava političke polarizacije među Jevrejima grada Sarajeva.
U prilogu objavljenom 1966. godine, u Spomenici posvećenoj 400. godišnjici od dolaska Jevreja u Bosnu i Hercegovinu, naveo sam niz podataka koji ilustruju oštrinu i razmjere procesa njihovog socijalnog raslojavanja. Ponovio bih ovom prilikom jednu tamo citiranu konstataciju poznatog sarajevskog javnog i socijalnog radnika, dr Mojsija Zona, učinjenu još 1934. godine. Pišući o socijalnoj diferencijaciji među sarajevskim Jevrejima, dr Zon je ukazivao na nepostojanje pravog uvida i sistematskog rada u tom domenu i kako: „… nedostaje ozbiljnih radnika koji bi bili skloni poniziti se ispitivanjem trivijalne jevrejske sadašnjice“.[1]
Općenito govoreći, dokazi o toj „trivijalnoj jevrejskoj sadašnjici“ nisu mogli biti i ostati neprimijećeni i nepoznati. Ne samo stoga što su u drastičnoj formi egzistirali u svakodnevnom životu i bili vidljivi takoreći, na svakom koraku, nego i zato što su o njima raspolagala određenom evidencijom, svako u svom polju rada, mnogobrojna humanitarna društva, a takođe o njima često izvještavala jevrejska, kao i druga mjesna štampa.
Socijalna diferencijacija među sarajevskim Jevrejima vodi porijeklo još iz turskog vremena u kome se oni nisu bavili samo trgovinom, bankarstvom i drugim sličnim posredničkim poslovima. To je bila, u većini slučajeva, konstelacijom prilika, objektivno uslovljena društvena pozicija Jevreja u mnogim sredinama. S prvom je isticao ugledni sarajevski intelektualac i javni radnik dr Vita Kajon da su, za razliku od mnogih jevrejskih zajednica na Zapadu u kojima je došlo do zasićenosti u pojedinim zvanjima, bosanski Jevreji stvorili razvijeniju privrednu zajednicu sa brojnim i diferenciranim zanimanjima. „ Među Jevrejima Bosne“, kaže dr Vita Kajon „sve od advokata, ljekara, činovnika, pa do bojadžija i hamala, sve su socijalne klase i zvanja zastupana“.[2]
Sklanjajući se ispred pobješnjele španske inkvizicije, samo imućniji Jevreji su uspijevali sačuvati i dio svojih materijalnih sredstava, a svi su bili u potrazi za tolerantnijom sredinom i domovinom u kojoj će moći započeti novi život. Mnogi su od njih, lišeni svega, formalno maršovali trbuhom za kruhom boreći se za fizički opstanak i golu egzistenciju. Tako je bilo i sa Jevrejima koji su od sredine 16. vijeka i nadalje dospjeli do Sarajeva i ostali u njemu. Stoga je značajno istaći činjenicu da je u Sarajevu među Jevrejima stalno bilo ne malo porodičnih ljudi i pojedinaca nestalnog zanimanja, koji su se prihvatali svakog posla, privređujući za goli život – od danas do sutra.
Navešćemo ovdje samo nekoliko primjera i podataka koji tu tvrdnju ubjedljivo potvrđuju.
U jednom sporu koji se 1779. godine, na osnovu sultanove naredbe, u dva maha vodio pred sarajevskim šerijatskim sudom, o čemu postoji zapisnik u Gazi-Husrev-begovoj biblioteci, na zahtjev vakufskog zastupnika pred sudom su se našli Jevreji – stanari poznatog Sijavuš-pašinog hana. Bili su optuženi da već više godina ne plaćaju kiriju i da ga žele, pošto su ga sami nakon požara obnovili, za sebe trajno zadržati.
U krajnje objektivno vođenoj raspravi koja se završila u korist mnogobrojnih stanara te velike nastambe, sud je utvrdio da su „kiradžije većinom stari, siromašni ljudi, koji su već kod ponovnog požara mnogo pretrpjeli, pa stoga zaslužuju da se s njima blago i milosrdno postupa“.[3]
Ovaj nalaz šerijatskog suda od 1779. godine samo upućuje na tezu, koju nije teško dokazati, da je pomenuti Sijavuš-pašin han (daire) i sagrađen u drugoj polovini 16. vijeka (1581.) za smještaj Jevreja slabog imovnog stanja. U jednom radu o Sijavuš-pašinoj dairi, inž. Alija Bejtić na tu okolnost izričito upozorava.
U drugom stručnom radu istog autora imamo priliku da se upoznamo sa dosad neotkrivenim popisom stanovnika jedne mahale u blizini središta grada – Buzadži Hadži-Hasanove mahale, u početnom dijelu sadašnje Kaukčije Abdulah ef., odnosno Logavine ulice. Taj je popis sačinjen 17. marta 1868. godine i u njemu su obrađene i tri zgrade pod kućnim brojem 17, 20 i 31 u kojima stanuju samo Jevreji. Od ukupno 40 popisanih duša – stanara pomenutih kuća, 14 ih je bilo sposobno za privređivanje u sljedećim zanimanjima: trojica Jevreja su sitni trgovci, dvojica su terzije, jedan je sitar, jedan je ćurčija, jedan ribar, jedan staretinar, jedan telal, jedan hamalin, dvojica su prosjaci i dvojica bez zanimanja. I iz ovog se dokumenta jasno vidi da sarajevski Jevreji u vrijeme turske vladavine u Bosni i Hercegovini nisu bili isključivo veliki trgovci – finansijeri i posrednici, nego da su se bavili i različitim drugim zanimanjima i zanatima, kao i to da su mnogi od njih išli u red materijalno slabo stojećih, odnosno u kategoriju puke sirotinje.[4]
Pod upravom Austro-Ugarske Monarhije nastupile su u zemlji bitne promjene izazvane naglim oživljavanjem privrednih i drugih aktivnosti, potiskivanjem naturalne i uvođenjem industrijske proizvodnje, robno-novčanih, odnosno kapitalističkih odnosa, novih zakona i novih navika itd.
Za razliku od grube, kolonijalne eksploatacije prirodnih bogatstava zemlje i radne snage u mnogobrojnim radilištima i preduzećima pod upravom stranih firmi, kao i krajnje nepovoljnog stanja seljaštva usljed neriješenog agrarnog pitanja i teških nameta – velika državna i privatna ulaganja, potrebe vojske i razgranate uprave i administracije i dr., donijela su većini gradova u Bosni i Hercegovini, naročito Sarajevu, nesumnjiv rast i napredak. To je mnogim domaćim i, naročito pridošlim Jevrejima, kao i drugim preduzetnicima i trgovcima, stvorilo uslove za dinamično poslovanje i prosperitet. Imućniji i snalažljiviji su dizali tvornice i pilane, trgovine na veliko, osnivali ili kao dioničari sudjelovali u osnivanju finansijskih zavoda i utemeljavanju industrijskih poduhvata, otvarali štamparije i knjižare i sl. U plimi izuzetne konjukture, neki su svojim poslovima i postupcima svojstvenim kapitalu u etapi, tzv. prvobitne akumulacije, uspjeli steći značajna bogatstva.
Najveći dio Jevreja starosjedilaca, srastao s patrijarhalnom sredinom, čvrsto vezan za dotadašnji način života i oblike privređivanja i bez nužnih investicionih sredstava, teško se snalazio, još teže mijenjao ustaljene navike i uklapao u nove, burne životne tokove. Pod udarom logike savremenog razvitka našli su se sitni trgovci, zanati i zanatlije koji su sve teže podnosili pritisak i konkurenciju jeftinije industrijske i uvozne robe. Oni su bili izloženi neizbježnom procesu postupnog nazadovanja. Odatle će se regrutovati jevrejski dio domaćeg proletarijata koji se počeo ubrzano formirati. Od ljudi zaposlenih u novim fabrikama i industrijskim preduzećima, u željezničkoj radionici i drugim preduzećima željezničkog saobraćaja, u velikim trgovinama itd., nastaje novi sloj društva, lišen bilo kakvog posjeda ili sredstava za proizvodnju, tj. tipični gradski proletarijat – ljudi koji ne raspolažu ničim drugim izuzev svojih deset prstiju, odnosno svojom radnom snagom koju kao najamni radnici nude tržištu. Iz istih će slojeva, sa već postojećom, nastati jedan vid svojevrsne pauperizacije kakva nije bila, u tolikim razmjerama, svojstvena ostalim dijelovima stanovništva ovoga grada.
„Klasno diferenciranje“ – nalazi poznavalac tadašnjih prilika, publicist i naučnik Todor Kruševac – „dovelo je kod bosanskih Jevreja, možda više nego kod njihovih sugrađana drugih vjera, do oštre polarizacije društva: prilično veliko bogatstvo nagomilano je u nekoliko desetina porodica, dok se u isto vrijeme na drugoj strani jako namnožio broj jevrejske sirotinje“.[5]
U prilog naprijed rečenog, nije na odmet ovdje podsjetiti na podatak iznesen u izvještaju Glavnog radničkog saveza Bosne i Hercegovine na njegovom V kongresu, koji pokazuju da je 1910. godine među organizovanim članovima sindikata, u odnosu na broj stanovništva, odnosno na ostale članove, bilo procentualno četiri puta više organizovanih radnika – Jevreja. Takođe nije na odmet, u vezi s pauperizacijom, citirati ilustrativan podatak iz godine 1884., iz koga se vidi da je Gradsko zastupstvo Sarajeva, određujući kvote za potpore iz opštinskog sirotinjskog fonda po vjerskom ključu, odlučilo da se sarajevskim Jevrejima namijeni jedna četvrtina raspoloživog novca srazmjerno stanju siromašnih u gradu. To je činilo punih 25% isplaćenih sredstava fonda, iako je tada procentualan odnos u broju stanovništva iznosio 9,9%.[6]
Razumljivo je da se ovo stanje tokom prvog svjetskog rata moglo samo dalje pogoršavati, pa se stoga na slične pokazatelje nailazi odmah iza rata, kao i kasnije u cijelom periodu između dva svjetska rata.
U novim uslovima, u Kraljevini SHS, odnosno Kraljevini Jugoslavije, od 1918 – 1941, Bosna i Hercegovina, samoupravno i teritorijalno negirana, privredno i politički degradirana, nije mogla pokazati nikakav vidniji napredak. Glavni grad Sarajevo, lišen ranije uloge upravnog, privrednog i političkog centra, u tim godinama, naročito od 1925. nadalje, bilježi jedan od perioda najteže stagnacije u svojoj istoriji.
Ne postoje, koliko mi je poznato, tačni podaci o broju Jevreja pripadnika radničke klase koji su živjeli isključivo od svog najamnog položaja, odnosno od manuelnog rada i dnevne zarade, nakon rata 1918. godine. Iz različitih izvora može se, međutim, pouzdano utvrditi da se u cijelom razdoblju do 1941. godine jevrejski radnici, u većem ili manjem broju, nalaze zastupljeni, s neznatnim izuzecima, u svim tvornicama i preduzećima, u trgovinama i gotovo u svim zanatima poznatim u to vrijeme u gradu Sarajevu. To su radnici, od običnih do visokokvalifikovanih, u radionicama i industriji, naučnici, kalfe i majstori na zanatu, trgovački i drugi pomoćnici i nekvalifikovana fizička radna snaga. Među njima su naročito zastupljeni: metalostrugari, električari, vodoinstalateri, limari, bravari, kovači, bojadžije-moleri, krojači, stolari, obućari i čizmari, mesari, crjevari, tkači, četkari, remenari, jorgandžije, kišobrandžije, brijači i frizeri, grafičari, knjigovesci, željezničari i radnici drugih zanimanja. Primjerice – od ukupnog broja obućara u gradu Sarajevu Jevreja je bilo 20%, stolara 23,5%, krojača 25%, bojadžija 40%.[7]
U sarajevskoj Glavnoj željezničkoj radionici i ložionici je bilo zaposleno 110 Jevreja kvalifikovanih radnika. Na osnovu podataka koji su registrovani u popisu stanovništva 1931. godine i u pomenutom radu dr M. Zona i drugih, može se zaključiti da je, u godinama 1931.-1933., zastupljenost Jevreja radnika, namještenika, zanatlija, kao i ljudi nestalnih zanimanja, osiguranih i neosiguranih, u postotku bila znatno veća nego kod ostalih konfesija.
U državnoj upravi, u sudstvu i školstvu bilo je, u pravilu, vrlo malo zaposlenih Jevreja, a u vojsci nimalo. Bilo je, međutim, dosta kočijaša, još ranije, kod austrijske uprave registrovana 24 nosača-hamala, mnogo uličnih prodavača i torbara (prodavači badema, kikirikija, košpica, pereca i raznih slatkiša), kao i neuporedivo veliki broj ljudi bez ikakvog zanimanja – ovisnih od tuđe pomoći. Dr M. Zon naročito ukazuje na frapantan podatak iz kojeg se vidi da je od ukupnog broja osiguranih jevrejskih radnika i namještenika na području grada Sarajeva, 1. avgusta 1933. godine, bilo 44,4% registrovane ženske radne snage; da je u isto vrijeme u Sarajevu do 200 jevrejskih radnika nezaposlenih; da je natalitet kod sarajevskih Jevreja u naglom opadanju, tj. da je sa 44,1 rođenih na 100 u periodu 1886.-1895., pao prosječno na 19,2 u godinama 1921.-1930. (odnos za cijelo Sarajevo u istim intervalima je bio: 36,5 i 27,8).
Već sami ovi podaci dovoljno govore o propadanju jevrejskog sitnog građanstva, deklasiranju trgovaca i zanatlija, o nagloj proletarizaciji i pauperizaciji jevrejskog dijela gradskog stanovništva. Do početka prvog svjetskog rata, tj. u doba privredne konjunkture i općenitog prosperiteta u gradu Sarajevu, ovakav trend – proizvod, pored ostalog, postojeće pozicije i socijalne strukture jevrejskog življa nije još bio dosegao drastične vidove. Ali, već u prvim godinama rata on dolazi do sve većeg izražaja, da bi odmah nakon rata i u cijelom razdoblju između dva rata – u kome Sarajevo doživljava najveće nazadovanje – poprimio karakter teškog socijalnog problema i nerješive društvene pojave za tadašnje vladajuće prilike.
Iz jevrejske štampe – Židovske svijesti, Jevrejskog života i Jevrejskog glasa, listovi koji su izlazili u Sarajevu između dva rata, tih danas nezaobilaznih izvora informacija – možemo dobiti znatan uvid i ne malo elemenata u cilju dokumentovanja ove istine čiji su živi svjedoci bili mnogi savremenici. Iz njih se, takođe, da vidjeti kakvo je bilo, u odnosu na ovu pojavu, ponašanje tada kompetentnih vodećih ljudi i pozvanih faktora u sopstvenoj sredini, s obzirom na izvikanu famu o opštoj jevrejskoj solidarnosti. Uzećemo za ovu priliku samo dio podataka i konstatacija karakterističnih u jednom i u drugom smislu iz ove, a zanemariti pisanje ostale gradske štampe.
List Židovska svijest je, na primjer, odmah iza rata ovom pitanju posvećivao dosta pažnje, pa iz njega i Todor Kruševac u svom radu o bosanskim Jevrejima u navedenoj Spomenici citira neke napise, npr. novinara Davida A. Levija koji je, pišući o jevrejskoj sirotinji u Sarajevu, naročito na Bjelavama, dao „potresnu sliku o prilikama i uslovima pod kojima ta sirotinja stanuje i živi.[8]
Iz jednog izvještaja tajnika tadašnjeg društva Poalecion (Hajima M. Pape) povodom akcije ove „jevrejske socijalističke radničke organizacije“ oko osnivanja vlastitog pogrebnog fonda, što joj, uzgred budi rečeno, nije mogla biti prava svrha postojanja i djelovanja, doznajemo kako je do te mjere „[…] bijedno stanje naših radnika, da oni jedva mogu životariti, a kamo li da su u stanju podnijeti troškove oko sahrane u slučaju smrti“.[9]
Da ovakve tvrdnje nisu bile pretjerane može se zaključiti iz izlaganja istaknutog novinara Abe (Alberta) Koena u predavanju održanom 9. februara 1928. godine, u istom društvu, na temu „O jevrejskoj sirotinji“. Kako sada izvještava list Jevrejski glas „[…] g. Koen je u svom interesantnom predavanju ukazao na nepojmljivu bijedu koju trpi jevrejsko stanovništvo, naročito ono na periferiji, koje osim materijalne bijede ubijaju i nezdravi stanovi i druge neugodnosti. […] I najljuća evropska sirotinja na zapadu“ – izjavio je A. Koen – „zgražala bi se nad prilikama u kojima se nehigijenski i oskudno živi u tim mahalama […] Jevrejsko stanovništvo iz dana u dan propada, a to mjerodavni ne vide“.[10]
Ta teška socijalna pitanja rješavala su se u jevrejskoj sredini u ono vrijeme, isključivo putem humanitarnih društava u granicama njihovih mogućnosti. U Jevrejskom glasu od 24. aprila 1929. godine, nailazimo na podatak da je od ukupno 21 trenutno postojećeg jevrejskog društva u gradu Sarajevu njih jedanaest isključivo potpornog i humanitarnog karaktera. Ova činjenica nesumnjivo ukazuje na postojanje određenog smisla za solidarnost u jevrejskoj sredini, ali isto tako i na svu oštrinu prisutnih socijalnih problema unutar nje. Za ublažavanje ovih problema, izuzev aktivnosti ovih društava, druge nisu bile poznate. Stoga se ne treba čuditi što suradnik toga lista, društveni i politički radnik, poznata Hana Ozmo, u jednom širem članku pod naslovom Socijalno-humanitarni rad u Sarajevu svoj napis zaključuje dramatičnim pitanjem: „[…] šta bi naša jevrejska sirotinja da nema La Benevolencije, La Humanidad, Societad de vizitar doljentas, Ezrat jetomim… i ostalih takvih društava. Kakav bi bio njen život?“ Na to i takva pitanja koja su prosto visila u zraku niko nije davao odgovora, nego su životne prilike neumitno išle sopstvenim nepovoljnim tokom. Otud je shvatljivo kada prof. Elijezer Levi, jedan od glavnih urednika istoga lista, u njemu 23. septembra 1932. godine, u svom analitičkom članku o sarajevskoj jevrejskoj zajednici i njenim opštim prilikama, pored niza drugih daje i ovakvu tešku konstataciju: „[…] naša sredina se davi. Ona se nalazi u stadiju strahovitog raspadanja“.
To je bilo vrijeme najteže svjetske ekonomske krize i recesije u cijeloj zemlji, koja nije pogađala samo Jevreje. Njene dugotrajne posljedice naročito su se porazno osjećale u gradu Sarajevu usljed već spomenutih okolnosti. O samoj nezaposlenosti u njemu u tim godinama, o čemu nije nigdje postojala prava i potpuna evidencija, može se rasuđivati, napr. i iz fakta da je „[…] od Berze rada tražilo pomoć u zadnjoj godini oko 15.000 osoba i da je istu faktički i dobilo 13.500, što je karakteristično“, kako je saopštio predsjednik jevrejske kreditne zadruge Melaha dr Jakov Kajon u svom izvještaju za poslovnu 1934/35. godinu.[11]
U Jevrejskom glasu su u istoj 1935. godini, objavljeni podaci o rezultatima jedne ankete čiji rezime glasi: „[…] U Sarajevu ima 398 porodica sa ukupnim brojem od 1.700 lica koje se nalaze u oskudnom stanju i trebaju pomoć zajednice. Od tih 1.700 lica 1.116 ne privređuje ništa. Računamo li da Sarajevo ima oko 8.000 Jevreja, znači da je jedna sedmina našeg pučanstva apsolutno upućena da živi od tuđe pomoći.[12]
Zadržimo se ovdje još samo na jednom karakterističnom napisu i na komentaru Jevrejskog glasa iz vremena u kome se u Evropi već vodio novi svjetski rat, tj. u 1940. godini. Komentar je štampan povodom objavljivanja u sarajevskom Jugoslavenskom listu jedne ilustrovane informacije pod naslovom: „Obitelj s desetero djece na ulici“. Pisanje Jevrejskog glasa se, dakle, odnosi na reportažu koju je donio Jugoslavenski list u broju od četvrtka, 22. avgusta 1940. „Navodi u njoj su“ – potvrđuje Jevrejski glas – nažalost, istiniti. Porodica radnika Avrama Pinte, kako smo informisani, još uvijek nije našla stana i ona se, dok ovo pišemo, već treći dan nalazi na ulici […] i niko da joj se smiluje […]“. Oskudni kućni inventar na kome je ta mnogobrojna proleterska porodica provodila vrijeme pod vedrim nebom nalazi se razbacan na sred ulice u neposrednoj blizini gradske vijećnice. Komentar saradnika lista, mladog književnika Jahijela Katana, štampan masnim slovima ispod ove vijesti, u izvodu glasi: „[…] ne možemo šutke da pređemo preko ove žalosne pojave. Osjećamo svetu i humanu dužnost da dignemo protestni glas protiv ovog i ovakvog morala […] dokaz velikog nedostatka svijesti i razumijevanja za događaje i previranja koja se odvijaju u današnjem društvu.“[13]
Da vidimo sada koliko je bilo razumijevanja i shvatanja kod tadašnjih pozvanih faktora i rukovodećih ljudi u jevrejskoj zajednici za ovo stanje, odnosno za radikalno raslojavanje društva i naglu pauperizaciju velikog dijela jevrejskog stanovništva u gradu Sarajevu. Ovo je potrebno utoliko prije što se i danas, tu i tamo zanemarujući logiku društvenog razvitka – nastoje apstrahirati određena društvena kretanja. Zatvarajući oči pred činjenicama i pojavama u društvenoj stvarnosti, neki autori iz raznih motiva pokušavaju tretirati Jevreje kao homogenu cjelinu bez unutrašnjih suprotnosti, podržavajući time iluzije, a i rasprostranjene predrasude o njima.
Iz naprijed izloženog se vidi kako pojava socijalne diferencijacije među Jevrejima grada Sarajeva nije bila nova, nego da se razvijala od ranije, ali da je tokom vremena i naročito između dva rata poprimila alarmantnu oštrinu i neuobičajene razmjere. Stoga se i ne može tretirati kao činjenica od marginalnog značaja. Tako se moglo zaključiti, iz težine stanja i razmjera ovog procesa, da je karitativni rad postojećih humanitarnih društava – koja su, van svake sumnje, igrala određenu pozitivnu ulogu – bio krajnje nedovoljan.
Sva su ova društva imala duboko ljudsku suštinu i plemenitu zadaću, ali su egzistirala na sredstvima iz dobrovoljnih priloga i od rijetkih zavještanja. Izuzev kulturno-potpornog društva La Benevolencije, koje je sustavno podupiralo obrazovanje šegrta, slabostojećih srednjoškolaca i studenata, ni jedno drugo, kao ni sama Jevrejska općina, nije imalo nikakav program s kojim bi se bilo u stanju, bar do izvjesne mjere, uhvatiti u koštac sa rastućim dimenzijama ovog problema.
U godinama iza rata, od 1923. pa nadalje, Jevrejska sefardska općina je bila okupirana velikom pokrenutom akcijom za izgradnju nove bogomolje pored postojeće tri, od kojih dvije u najstrožem centru. Od prvobitne namjere da se „novi znatno veći hram ima sagraditi na mjestu gdje se sada nalazi stari u Aleksandrovoj ulici“, kako se navodi u jednoj predstavci, ubrzo se odustalo, pa je raspisanim natječajem u aprilu 1924. godine, određena nova lokacija i program za izgradnju bogomolje ne znatno većih, nego monumentalnih razmjera.[14] Ova će akcija angažovati sva sredstva i sve prihode Jevrejske sefardske općine, stvoriti joj teške dugove, odvući pažnju od trenutno i trajno najvećeg životnog problema sopstvene sredine, sputati snage i do kraja joj vezati ruke. Da je to bila ambicija i akcija ograničenog kruga ljudi, odnosno tzv. najviših slojeva jevrejskog društva, dokazuje neskrivena skepsa i pravovremena upozorenja mnogih dobronamjernih ljudi koja su bila zanemarena, pa i kritikovana, što se vidi iz pisanja štampe. O tome svjedoči i saopštenje samog odbora za gradnju sefardskog hrama u Sarajevu, objavljeno u Jevrejskom glasu povodom izdavanja brošure o gradnji uz apel za meterijalnu pomoć. U tom se saopštenju, između ostalog, zaključuje kako „[…] sa žaljenjem moramo konstatovati da ova brošura nije donijela sve one plodove kojima se naša Opština nadala. Ona, namijenjena širim slojevima ovdašnjih Jevreja da ih pobudi i potakne na saradnju u toj svetoj nam zadaći, ostala je, nažalost glas vapijućeg u pustinji …“.[15]
Pomenuti širi slojevi jevrejskog građanstva, u kojima su radnici i namještenici, zanatlije, sitni trgovci i drugi činili pretežnu većinu, morali su, u grču svakodnevne borbe za goli opstanak, ostati nezainteresovani za ovaj i druge poduhvate jevrejskog političkog vodstva i Sefardske općine, jer u njihovim poslovima nisu uzimali neposrednog učešća, niti su pri donošenju odluka imali bilo kakvog uticaja. Iz svih objavljenih lista za izbor općinske uprave se vidi da su u njoj redovno bili zastupljeni isključivo posjednici, veliki trgovci i njima bliski dobro situirani intelektualci. To je, istina, bila nasljeđena i uvriježena stara, ali za nova vremena i drukčije prilike neprikladna praksa. Imućni su predstavljali uzak i od naroda otuđen krug ljudi, daleko od razumijevanja teškoća u životu širih slojeva i od shvatanja sve složenosti domaćih prilika, kao i novih pojava i tendencija u društvenim kretanjima u savremenom svijetu.
To su, pored ostalih, glavni faktori koji su, na osnovi različitih društvenih pozicija i nejednakih interesa, morali dovesti do formiranja suprotnih shvatanja i do njihovog snažnog i javnog ispoljavanja.
Pogledajmo sada neke od karakterističnih primjera takvog raspoloženja i manifestacija izrazitog političkog diferenciranja.
Podsjetićemo najprije, s tim u vezi, na već utvrđenu činjenicu o prilaženju i učešću radništva i drugih pripadnika sarajevskog jevrejskog življa radničkom i socijalističkom pokretu od prvih dana njihovog organizovanja i u sve većem broju od prvog svjetskog rata. Ta je pojava još naglašenija u godinama iza rata, pa kao dokaz određene političke orijentacije neka bude pomenuto da se na izborima za Konstituantu, novembra 1920. godine na komunističkoj listi vođe sarajevskog proletarijata Đure Đakovića, kao njegov zamjenik pojavljuje jevrejski radnički aktivista, bravarski radnik Glavne željezničke radionice Izrael Gaon. Druga dvojica Jevreja – jedan stolarski i drugi kovački radnik – bili su predstavnici liste za prvi, odnosno treći gradski izborni rajon. Kao što je poznato, Đuro Đaković je na ovoj listi i pobijedio.[16]
Kad se radilo o izborima za sopstvenu, bogoštovnu općinu, ili pak o izborima u sarajevsku gradsku općinu, Jevreji su ranije izlazili kompaktno, sa jednom jedinstvenom listom ili su, u pravilu, glasali jedinstveno. U izborima, međutim, 1922. godine, za novu upravu jevrejske sefardske općine pojavile su se, uz dotle nepoznatu živu agitaciju, tri liste. Jedna je bila konvencionalna, dok se druga deklarisala kao demokratska, a treća kao omladinska. Bile su preduzete sve mjere da se ove liste eliminišu, što je i postignuto.
Najveća su gibanja došla do izražaja prilikom izbora vijećnika sarajevske gradske općine u jesen 1928. godine. Naime, sada je pored uobičajene bila isturena i druga jevrejska lista (dr Pepija Baruha) koja je, navodno, trebalo da zastupa interese jevrejske sirotinje i proletarijata. Ova je okolnost uzbudila duhove, naelektrisala atmosferu i izazvala žučne polemike. Protiv predstavnika nove, radničke liste, tzv. četvrte kutije, vodila se organizovana kampanja uz teške i neuobičajene optužbe. Kako su ovu pojavu razumjevali i objašnjavali dotadašnji politički reprezentanti sarajevskih Jevreja i kako su je kvalifikovali vidi se iz govora i definicije jednog od istaknutih članova tog vodstva, dr Brace Poljokana na političkom zboru održanom sredinom oktobra 1928. godine. Na zboru, on je, između ostalog, izjavio da „[…] gospoda oko druge liste nastoje oko stvaranja jednog raspoloženja i mišljenja u narodu da kod nas postoje dvije suprotne klase čiji se interesi sukobljavaju. […] Problem sirotinje nije kod nas klasni, već čisto lični. […]“[17] U tom duhu kretali su se česti protivurječni komentari nakon izbora koji su donijeli novoj listi vidan uspjeh – dva od ukupno pet jevrejskih zastupnika u gradskoj općini Sarajeva. Takav jedan karakterističan komentar u Jevrejskom glasu, koji je bio u rukama vladajućeg sloja, napisao je u broju od 7. novembra 1920. g. njegov glavni urednik. Korisno je po naše zaključke iz tog uvodnika citirati nekoliko konstatacija kao što su, na primjer, ove:
„[…] Prva lista nije imala nikakvih naročitih parola, ona je bila prosto jevrejska lista!… Druga lista (dr Pepija Baruha, pr.p.) je, naprotiv, izašla na teren s parolama. Glavna parola, tj. ona u kojoj je izraženo ono što je nagnalo jedan dio Jevreja da se odvoji od dosadašnjeg jevrejskog političkog vodstva jeste ta da interes srednjeg i nižeg staleža nisu bili u dosadašnjoj političkoj formaciji dovoljno zastupani i zaštićeni. Spomenuti staleži živjeli su, po navodima njihovih vođa, u tami i ropstvu. Oni su bili eksploatisani od dosadašnjeg Političkog odbora u kojem, tobože, mahom sjede bogataši. Hoćemo klasnu borbu jer postoje klasne razlike koje se sukobljavaju. Ta lista je, dakle, nastala iz potrebe da se eksploatisani, tj. srednji i niži staleži postave na svoje noge i da tako izvojšte sebi svoja prava koja im kapitalisti […] uskraćuju […]“.
Govoreći o rezultatima izbora, na kojima je druga lista dobila punih 43% jevrejskih glasova, pisac istog članka objašnjava da to „… nije uspjeh g. dr Pepija Baruha, jer bi taj uspjeh mogao postići svako ko nervoznoj jevrejskoj masi stavi u izgled nešto novo, a to može da bude i maglovito i neodređeno i nejasno. Jer, nije g. dr. P. Baruh probudio i potaknuo masu, već je masa bila spremna na bunu bez ikakvih parola i programa i ona je tražila vođu. […] Pošto je kod nas siromašnog svijeta više od 90%, trebalo se je postići pretežna većina s ovako lako upaljivom parolom čiju osnovanost masa nije razumjela. […] Naša zajednica nije politički zrela. […]“[18]
Ostavimo, na osnovu ovakvog rezonovanja, ustranu ocjenu o tome ko nije bio politički zreo i zadržimo pažnju na učinjenoj konstataciji o procentu siromašnog stanovništva među Jevrejima grada Sarajeva, kao i o stanju i raspoloženju u tom pretežnom dijelu jevrejskog građanstva, koji je autor članka nazvao „nervoznom masom“. Jer, upravo spomenuti procent, mada se isti ne može uzeti kao potpuno tačan, kao i uočena „spremnost na bunu“ najširih slojeva, što sve skupa ovaj autor sigurno nije posve izmislio, očigledno je išlo u prilog onima koji su govorili, tvrdili i dokazivali suprotno njegovim (i ne samo njegovim) tezama i zaključcima.
Toj tobože nervoznoj jevrejskoj masi očigledno nije bilo stalo ni do kakvih mudrovanja i politiziranja, već joj je bio potreban jedan široko utemeljen program mjera i konkretnih akcija za rješavanje, ili bar ublažavanje njenih gorućih životnih problema. Ona je tražila promjenu svog nepodnošljivog stanja i položaja. Rad postojećih karitativnih asocijacija smatran je perifernim, jer je bio sasvim ograničen i za težinu stanja neefikasan. Jevrejska sefardska općina kao najjača, unekoliko i najpozvanija zajednička ustanova, bavila se drugim poslovima. Već 1934. godine, u više brojeva Jevrejskog glasa iznose se činjenice i podaci o takoreći katastrofalnom finansijskom stanju Jevrejske sefardske općine u Sarajevu. Iz njih javnost doznaje da gotovo 50% svih prihoda općine ide za otplatu samih anuiteta kod Hipotekarne banke na ime dugoročnog kredita i duga nastalog oko izgradnje velikog reprezentativnog hrama. Samo taj anuitet bio bi, u to vrijeme, dovoljan za podržavanje više stotina siromašnih porodica, odnosno za preduzimanje mnogih korisnih socijalnih mjera. Da bi se taj veliki dug iole uredno mogao otplaćivati banci, nova općinska uprava je bila prisiljena uvesti naplatu progresivnog poreza. Protiv te nužne mjere digli su se i Općinu kod Drinske banovine tužili za tobožnju nezakonitost odluke najbogatiji i to upravo oni koji su ranije stajali na čelu te iste općine i bili najodgovorniji za stvorene joj dugove.
U narednim godinama ovo se stanje ni u kom pogledu nije poboljšalo već je, naprotiv, postajalo sve teže. To je procesu socijalne diferencijacije među sarajevskim Jevrejima davalo još intenzivniji tok, a političkoj polarizaciji radikalniji smjer. Na to su sada uticali i naglašeniji akcenti antisemitskog, odnosno profašističkog ponašanja reakcionarnih, konkurentskih, a dijelom i samih vladajućih krugova.
Snažan dokaz te polarizacije, pored ostalih, manifestovao se prilikom skupštinskih izbora u decembru 1938. godine, kada je tzv. političko vodstvo Jevreja, agitujući za vladajuću stranku (JRZ) i vladu dr M. Stojadinovića ostalo takoreći osamljeno. Rezultati ovih izbora su pokazali da je od ukupno 2.234 upisanih Jevreja – pravih birača u gradu Sarajevu – svega njih 403 glasalo za vladu, 707 nije uopšte izašlo na biralište, dok se 1.124 i pored svih pritisaka javno opredijelilo za udruženu opoziciju.[19]
Tumač i nosilac tog raspoloženja i opredjeljenja je bila sada jevrejska omladina, naročito ona iz redova radništva i napredne inteligencije. Za rješenje nagomilanih životnih pitanja i društvenih suprotnosti ona je, s osloncem na najprogresivniju snagu društva, KPJ, tražila i nalazila nove puteve van uskih okvira svoje uže sredine.[20]
Prilozi, Institut za istoriju, Sarajevo, 1981.
[1] Vidi rad Dr M. Zona O socijalnoj diferencijaciji sarajevskih Jevreja, u Godišnjaku društva potpore i La Benevolencije 1933., str. 130-136.
[2] Almanah Prosvjete za 1925. g. i Jevrejski život br. 51 od 13.3.1925.
[3] Dr M. Levi, Sefardi u Bosni, 1911, prevod u listu „Židovska svijest“, 1920. u nastavcima; posljeratno izdanje, BGD, 1969. str. 87/8.
[4] Alija Bejtić, Sijavuš-pašina daira – prilog istoriji sarajevskih Jevreja, Muzej grada Sarajeva, Prilozi za proučavanje istorije Sarajeva, 1966., str. 61-102; i Jevrejske nastambe u Sarajevu u „Spomenici 400 godina od dolaska Jevreja u Bosnu i Hercegovinu“, str. 23-32.
[5] Todor Kruševac, Društvene promjene kod bosanskih Jevreja za austrijskog vremena, u navedenoj Spomenici, Sarajevo, 1966., str. 87.
[6] T. Kruševac, Sarajevo pod Austro-ugarskom upravom 1878-1918, Sarajevo, 1960, str. 165.
[7] Dr Haim Kamhi, Jevreji u privredi Bosne i Hercegovine, u „Spomenici 400 godina…“, str. 69.
[8] Židovska svijest, Sarajevo, br. 216 od 30.3.1923.
[9] Jevrejski život, Sarajevo, br. 12 od 1924. g. i u broju od 4.1.1925. g.
[10] Jevrejski glas, Sarajevo, br. 6, od 17.2.1928.
[11] Isto, broj 18 od 3.5.1935.
[12] Isto, broj 49 od 20.12.1935.
[13] Isto, br. 27 od 23.8.1940.
[14] Pomenuta predstavka nosi broj 765/922 od 6.11.1922. i nalazi se u Drž. arhivu BiH.
[15] Jevrejski glas u broju od 20.1.1928.
[16] Glas slobode, Sarajevo, br. 252 od 19.11.1920. i u brojevima 260 i 261.
[17] Jevrejski glas, br. 40 (str. 3) od 19.10.1928. – Dr Braco Polokan je kasnije politički evoluirao i prišao 1938. g. udruženoj opoziciji. Imao je pozitivan odnos i prema naprednom pokretu.
[18] Isto, br. 44, od 7. novembra 1928.
[19] Podaci o rezultatima izbora potiču iz službenog povjerljivog izvještaja Kr. banske uprave Drinske banovine. Izvještaj je uslijedio 28.12.1938., na osnovu naređenja Ministarstva unutr. poslova vlade dr M. Stojadinovića, od 15.12.1938, da se javi: „kako su Jevreji glasali na prošlim izborima“! Drž. arhiv BiH – K. Pov. D. Z. br. 7490/38.
[20] O tome šire vidi u mojim radovima U avangardi društvenog progresa u Spomenici 400 godina…, Sar. 1966, str. 189-204, i O radu u Matatji u ediciji Sarajevo u revoluciji, Sar. 1976, str. 565-577.