Narod u permanentnom procesu nastajanja i nacionalno poniženje, treći dio
Usađivanje novog identiteta upotrebom prošlosti i naslijeđa nastalog u osmanskom periodu, njihovom novom interpretacijom, upotrebom mitova, oživljavanjem turskog sentimenta, svoje izraze imaju u javnoj sferi. Rezultati djelovanja se vide na širokom spektru od svakodnevnog govora npr. upotreba novih naziva za džamije (tako se stolačka Čaršijska džamija naziva džamija sultana Selima ili Careva u Sarajevu sultana Mehmeda Fatiha itd.), do upotrebe prošlosti, a sve kako bi se jasnije definirao i ukorijenio novi identitet.
Aktivnosti kao što su intervencije na spomenicima, učitavanje drugačijih značenja, upotreba novih simbola, uspostava novih važnih datuma, nagrada i s njima u vezi organiziranje različitih prigodnih događaja konstantno kreiraju i rekreiriraju bošnjački identitet.
U tome učestvuju brojna udruženja i centri opisujući svoje djelovanje kao očuvanje i promociju bosanskohercegovačkog naslijeđa, a u stvari su često transmisije putem kojih se ostvaruju nove identitetske politike. Njima se kao podrška, da se svemu da akademska ili stručna potvrda, ili da prođe kroz potrebne zakonske procedure, često pridružuju i devastirane (stručnim ljudskim resursima) službene baštinske i naučne institucije koje su dio stranačkih (bošnjačkih) struktura. Prakse kao što su ograđivanja najstarijih muslimanskih grobalja, suprotno tradiciji bosanskih muslimana, njihovo označavanja simbolima ili intervencije na spomenicima graditeljskog naslijeđa (Aladža džamija u Foči) izazvale su samo pojedinačne, usamljene javne reakcije struke, a više negodovanja, kritike u privatnim i zatvorenim stručnim krugovima.
Dio novih dozvoljenih radova na turskim spomenicima u inostranstvu (kako ih turska država zvanično naziva) izveden je na groblju Kovači u Sarajevu. Ovo groblje predstavlja jedno od najstarijih muslimanskih sarajevskih grobalja. Nastanak mu se datira u prvu polovinu XVI. stoljeća. Od vremena opsade Sarajeva mjesto je na kojem su sahranjivani poginuli borci, šehidi, branitelji grada zbog čega i u novijoj historiji kod Bošnjaka zauzima važno mjesto sjećanja. Zbog svoje jedinstvenosti, umjetničko-estetske, ambijentalne i simboličke vrijednosti predstavlja posebnu vrijednost za identitet grada i reprezentira bosanskohercegovačko naslijeđe prve kategorije.
Odnedavno je cijeli grobljanski prostor (stari i novi dio groblja), mimo tradicije bosanskih muslimana, zagrađen metalnom ogradom i označen simbolom polumjeseca i zvijezde koji ne predstavlja religijski – islamski, nego nacionalni turski simbol.
Ovaj projekat finansirala je Turska agencija za koordinaciju i saradnju (TIKA), uz pokroviteljstvo turskog predsjednika Erdogana. Ograda sa turskim nacionalnim simbolom na groblju Kovači reflektira tanatopolitiku – simbolička upotreba smrti i njena instrumentalizacija u političke, nacionalne svrhe. (Kuljić, 2014) I to upotreba smrti onih za koje ne znamo kako su stradali, na koji način su umrli u vremenu od prve polovine XVI. stoljeća pa do 1878. godine (do kada su starije parcele bile korištene za sahranjivanje), za koje se gradi narativ o sahranjenim prvim šehidima poginulim u vremenu osvajanja Bosne, dobu Fetha.
Takve legende vežu se i za druga groblja širom Bosne, iako je jasno da su na tim grobljima sahranjivani lokalni stanovnici. Istrajava se na legendi o stradalim Turcima, šehidima koji su došli u Bosnu sa sultanom Fatihom bez kritičkog promišljanja i unatoč tome što se prvi pisani trag o postojanju groblja na Nadkovačima javlja tek 1515/16. godine (u sumarnom popisu bosanskog sandžaka) te što je najstariji nišan na ovom groblju datiran u 1548. godinu. (Mujezinović, 1998.)
Osim toga, ovo staro sarajevsko groblje tokom prošlosti nije nosilo naziv šehidsko nego se navodi kao groblje u Mahali Mezaristan na trasi poznatoj kao Nadkovači. Naziv Šehidsko spomen mezarje Kovači nosi od 1997. godine kada se osniva Fond za zaštitu i očuvanje grobalja šehida i pokreće inicijativa da groblje postane memorijalni kompleks posvećen poginulim braniteljima iz rata od 1992. do 1995. godine. (Službene novine KS 17/99.)
Označavanje groblja Kovači turskim nacionalnim simbolom, uz tekiju i tursku zastavu koje dominiraju nad cijelim prostorom, ilustracija je, uticaja Turske i njene uloge u oplakivanju smrti odabrane skupine ljudi, (Foucault). U našem slučaju komemoracija navodnih prvih Turaka stradalih u osvajanju Bosne.
S druge strane, jer govorimo o sakralnom prostoru – starom muslimanskom groblju, obilježavanjem novim simboličkim oznakama, uz tablu na kojoj piše da se radi o osmanskom naslijeđu, konkretno se djelovalo na označavanju svoga prostora i potiranju starog identiteta kod Bošnjaka koji se kao i kod drugih naroda posebno ogleda u običajima vezanim za rođenje i smrt (dvije tačke koje sve nas snažno determiniraju). Na pojednostavljenoj simboličkoj ravni ovdje prepoznajemo borbu i suprotstavljanje polumjeseca i zvijezde (jer ovdje to ne znači simbol islama) sa ljiljanom na šehidskim nišanima Bošnjaka na groblju Kovači.
Da li je savremeno osvajanje Bosne započelo sa Kovača kao nekada sa Hodidjeda? Radi podsjećanja, odabir izgleda šehidskog nišana (nakon opsade Sarajeva) bio je rezultat promišljanja o bosanskoj srednjovjekovnoj sepulkralnoj tradiciji i ranoj islamskoj umjetnosti, (Čusto, 2013.) a danas je, nakon intervencije na groblju, taj simbol potčinjen nacionalnom turskom simbolu. Simbol ljiljana na ogradi cijelog kompleksa osim na nišanima stidljivo se pojavljuje na kapijama, ulazima u parcelu groblja na kojoj su sahranjeni poginuli iz vremena opsade. Na ostalim, starijim parcelama groblja nema znaka ljiljana. Kao da na tom groblju sve do 1878. godine nije bilo sahranjivano stanovništvo grada, pa su označene drugim simbolom i napisanom porukom da su najstariji nišani na groblju Kovači osmansko (tursko), a ne bosanskohercegovačko naslijeđe.
Srećom, ograda nije ugrađena u kameni podzid pa će je, kada se stvore okolnosti da se groblje vrati onima kojima pripada, biti lako demontirati i prvim avionom poslati tamo gdje pripada, a potom očuvati zelenilo i drveće te uz groblje posaditi zelenu živu ogradu kako je davno predlagao Mujezinović. (Mujezinović, 1964.)
Skriveni identitet
Skupina pripadnika raznorodnog južnoslavenskog i albanskog etničkog porijekla pod nazivom Bošnjaci svoje razlikovanje prema drugima i međusobnu istost pronalazi samo u vjeri. Njihova vjerska poveznica sa srednjovjekovljem u vidu bogumilske teorije je već naučno dekonstruirana, a posljednjih godina i najvažnija poveznica sa zemljom Bosnom. Kolektivna pamet elite iz Preporoda i Islamske zajednice je već promovirala i uvela u javnu upotrebu termine Matična i Domovinske zemlje. I ove će definicije uskoro, uz brojne druge elemente identiteta prethodno stalno definirane i redefinirane elitnim misaonim aktivnostima morati pretrpiti izmjene tokom dugotrajnog i još trajućeg procesa transformacije vjerske skupine u naciju. Bošnjake njihova elita trajno zadržava u fazi naroda u procesu nastajanja.
Promotori osmanskog elementa bošnjačkog identiteta prikupljeni su iz bosanskog domaćeg etnikuma svojevrsnim savremenim dankom u krvi.
Boris Dežulović je uočio da je NDH zarobljena u savremenoj RH; njeni promotori djeluju putem simbola, njihovim redefiniranjem i ulijevanjem u njih poželjnih sadržaja uz obavezno heroiziranje svoga čina. Proturski sentiment unutar bošnjačkog identiteta iskazuje se na isti simbolički način; ne iskazuje se potpuno otvoreno nego se ulijeva u simbole redefinirajući ih i dajući im poželjnu sadržinu naglašavajući da je ono što propagiraju oduvijek progonjena istina. To je promocija koja u javnosti predstavlja ispravljanje historijskih nepravdi i herojsko djelo.
Skriveni identitet je tu ali se prikriva. Njegovi promotori transformiraju odnos društva prema svojim vrijednostima ne želeći se javno deklarirati. Koriste dvojnost pojma osmanski koji figurira u javnosti i kao (nesretno imenovana) epoha zvanične bosanskohercegovačke periodizacije historije i kulture i kao turski identitet čime ovo drugo postaje domaće.
Problem sa skrivenim identitetom nastaje zajedničkim nastupom sa sebi nadređenim identitetom (onim kojega za javnost prikriva) kada isti ima potrebu za javnim manifestiranjem. Slučaj je to sa mezarjem na Kovačima u Sarajevu o čemu je već bilo riječi. Tabla koju je postavila Turska agencija za saradnju i koordinaciju TIKA na novoj ogradi jedne od parcela starog dijela groblja na Kovačima naziva ga Osmansko mezarje Kovači.
Analizirajući poruku ovog naziva, ne ulazeći u to da li se odnosi i na parcelu novog dijela groblja (Šehidsko mezarje u kojem su pokopani poginuli borci iz rata od 1992. do 1995. godine), o čijem simboličkom obilježavanju smo govorili ranije, nego se striktno ograničavajući samo na obilježavanje parcela sa starim grobovima – starim nišanima dobijamo ovo:
Ako je, unatoč Mujezinovićevim dokazima da najstariji grob datira iz 1548. godine i da su tu ukopavani/ne stanovnici/ce Sarajeva te da se ne radi o groblju šehida iz doba turskog osvajanja Bosne, stari dio groblja na Kovačima osmanski; a jeste jer to tvrde TIKA i Erdogan kao pokrovitelj njegovog uređenja, a potvrđuju stručnjaci iz Muzeja Sarajeva (direktor Mirsad Avdić), Kantonalnog zavoda za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo (direktor Nervin Dacić) i što je najvažnije Društva arheologa 1894 (historičar Mirsad Avdić i arheolog Adnan Muftarević – očevi osmanske arheologije koji iskopavaju artefakte koje su napravili Bošnjaci i prekopavaju grobove u kojima su Bošnjaci pokopani) koje se inače bavi popunjavanjem praznina u naučnom pogledu kada je u pitanju izučavanje prošlosti Sarajeva, a samim tim i Bosne i Hercegovine (A. Sarić, Završni magistarski rad, FFUNSA, Sarajevo, 2018), onda slijedi da nije bosansko-bošnjačko i da bosanstva-bošnjaštva nema (niti može biti) za vrijeme turske vladavine; odnosno da ih ima samo za vrijeme kršćanske vladavine u doba srednjovjekovne Bosne i kasnije austro-ugarske uprave.
Kako je, prema tekstu na spomenutoj tabli, groblje osmansko, a ne groblje iz osmanskog perioda i ranije navedena mogućnost dvoznačnosti pojma je isključena pa je zaključak jasan: neoosmanska interpretacija turske islamske vladavine isključuje bosanstvo-bošnjaštvo. Kada se raspakuju paketi na koje su nostalgičari za neoosmanizmom nalijepili etiketu Bosna i bošnjaštvo, odnosno nostalgičari za NDH etiketu Republika Hrvatska, dobije se ovo i ono što je detektirao Boris Dežulović. Hrvatska s Andrejem Plenkovićem barem ima neku šansu da sadržinu svog otvorenog paketa promijeni, dok su šanse Bosne i Bošnjaka sa sadržinom svoga paketa uistinu neznatne. Zaista je trebalo razmišljati kad se nešto ostavljalo nekome u amanet kao što se i danas treba razmišljati kome se u amanet ostavljaju pojedine institucije. Prošenjem se gubi dostojanstvo, a to izgleda ne vrijedi samo u slučaju pojedinaca, nego i naroda.
Ideologija postiže rezultate u zoni svakodnevne materijalne prakse, tamo gdje je normalna, neprimjetna i obična. (Postnikov) Ona savremenom čovjeku, koristeći njegov osjećaj krivice zbog izdaje kolektiva, oduzima povjerenje u vrijednost vlastitih prosudbi. Tada besadržajna forma disciplinom formira maštu zajednice. (Miloš, Druga Evropa) Tamo gdje se sučeljavaju naučni stavovi, svjetonazori i uvjerenja, ideologija je bezuspješna. (Postnikov)