Za zločine počinjene na teritoriji opštine Prijedor tokom rata u Bosni i Hercegovini, pred Međunarodnim krivičnim sudom za bivšu Jugoslaviju (MKSJ) pravosnažno je osuđen gotovo čitav politički vrh Republike Srpske, sa Radovanom Karadžićem, Biljanom Plavšić i Momčilom Krajišnikom na čelu. Osuđeno je i više pripadnika policije, komandira obezbeđenja i vođa smene straže prijedorskih logora, kao i predstavnika lokalnih političkih struktura.
Konačno, za zločine počinjene u Prijedoru osuđen je i komandant Glavnog štaba Vojske Republike Srpske (VRS) Ratko Mladić. Optužnica je podignuta i protiv komandanta Prvog krajiškog korpusa, generala Momira Talića, ali do suđenja nije došlo zbog smrti optuženog.
Sudilo se i sudi se pred sudovima u Bosni i Hercegovini pripadnicima vojnih i policijskih jedinica. Pred pravosuđem Srbije, jedini predmet za zločine u Prijedoru završen je oslobađajućom presudom.
Ipak, jedini visokorangirani oficir VRS-a procesuiran za zločine u Prijedoru je zapravo komandant te vojske.
Za ove zločine nije odgovarao nijedan komandant brigada iz sastava Prvog krajiškog korpusa koje su učestvovale u operacijama u Prijedoru, iako su u presudi MKSJ Milomiru Stakiću neki od njih imenom i prezimenom označeni kao saizvršioci zločina. Presuda jasno ukazuje na odgovornost komandanta i zamenika komandanta 43. motorizovane brigade, Vladimira Arsića i Radmila Zeljaje, koji su danas penzionisani generali Vojske Republike Srpske i Vojske Jugoslavije, s prebivalištem u Beogradu.
Pored presude Stakiću, na odgovornost komande 43. motorizovane brigade za počinjene zločine ukazuje i obilje dokumenata VRS-a, dostupnih u bazi podataka MKSJ. U tim dokumentima napadi na nesrpska naselja prijedorske opštine cinično se nazivaju „operacijama čišćenja“ i „akcijama razbijanja ekstremista“, a zapravo se sprovodilo sistematsko ubijanje, zlostavljanje, hapšenje, zatvaranje i proterivanje nesrpskog stanovništva, kao i uništavanje i pljačkanje njihove imovine.
Napadi srpskih snaga, koji su usledili pošto su bosanski Srbi preuzeli vlast u Prijedoru, uglavnom su se odvijali po istom obrascu. Najpre bi srpske snage uputile ultimatum za predaju oružja, čak i kada su znale da stanovništvo nije naoružano, a zatim bi granatirale sela, bez obzira na to da li su uslovi postavljeni ultimatumom ispunjeni ili ne. Nakon granatiranja, u sela su ulazili pripadnici vojnih i policijskih jedinica, koji su zlostavljali, maltretirali, ubijali, odvodili meštane u logore, a potom ta sela pljačkali i palili.
Preuzimanje vlasti u Prijedoru
Komanda 43. motorizovane brigade (43. mtbr) – u tom trenutku još uvek formalno 343. mtbr JNA – već je u prvoj polovini 1992. godine uspostavila blisku saradnju sa čelnim ljudima Srpske demokratske stranke (SDS) u Prijedoru, uprkos činjenici da je, po tada još važećem Zakonu o opštenarodnoj odbrani, JNA bila „zajednička oružana sila svih naroda i narodnosti Jugoslavije“.
Krajem aprila 1992. godine u prijedorskoj kasarni održan je sastanak kojem su prisustvovali Milomir Stakić, kao predsednik samoproglašene Skupštine srpskog naroda opštine Prijedor, odbornici SDS-a, predstavnici policije, kao i Arsić i Zeljaja. Na sastanku je odlučeno da SDS počne s preuzimanjem vlasti u opštini Prijedor uz podršku vojske i policije.
Nakon preuzimanja vlasti, uspostavljen je Krizni štab opštine Prijedor, koji je preuzeo dužnosti Skupštine opštine na čijem čelu je bio Milomir Stakić. Iako formalno nisu bili njegov deo, pukovnik Vladimir Arsić i major Radmilo Zeljaja prisustvovali su sastancima Kriznog štaba.
Krizni štab je doneo niz restriktivnih mera prema nesrpskom stanovništvu Prijedora. Uveden je policijski čas i ograničeno kretanje. Napuštanje grada je bilo moguće samo uz propusnice. Novouspostavljena vlast smenila je sve Muslimane i Hrvate sa čelnih pozicija u opštini, a personalne promene su izvršene i u policiji, školama i javnim preduzećima. U pojedinim slučajevima, od građana se tražilo da potpišu izjavu lojalnosti srpskim vlastima kako bi sačuvali posao.
Poslednjih dana maja 1992. godine, vlast u Prijedoru je naredila nesrpskom stanovništvu da označi svoje kuće belim čaršavima, a u narednom periodu su pri izlasku iz kuće morali da nose bele trake na rukavima. Usledilo je hapšenje uglednih Muslimana i Hrvata Prijedora i privođenje u zgradu MUP-a i kasarnu u Prijedoru, odakle su potom prebacivani u logore Keraterm i Omarska.
43. motorizovana brigada Vojske Republike Srpske
Izveštaji VRS-a pokazuju da su napad na selo Kozarac 24. maja 1992. godine izvršili delovi 43. mtbr, podržani artiljerijom, uz učešće drugih vojnih i policijskih jedinica. Nakon zauzimanja, Kozarac je neformalno preimenovan u Radmilovo po majoru Radmilu Zeljaji, koji je komandovao jedinicama koje su učestvovale u napadu.
Na osnovu pomenutih izveštaja znamo i to da je 43. mtbr, u sadejstvu sa drugim vojnim i policijskim jedinicama i dobrovoljačkim grupama, izvršila napade na područje Brda u julu 1992. godine pod izgovorom pretresa sela zbog potrage za oružjem i „ekstremistima“ u šumi, iako su meštani tih sela predali oružje krajem maja.
Po zauzimanju naselja, preživeli meštani odvođeni su u logore.
Takođe, iz dokumenata VRS-a je jasno da su svi logori formirani na teritoriji Prijedora bili u zoni odgovornosti 43. mtbr. Komanda Prvog krajiškog korpusa izveštavala je Glavni štab VRS-a o tome da jedinice tog korpusa u potpunosti kontrolišu prijedorsku regiju, kao i o broju zarobljenih i zatočenih u logorima Omarska, Keraterm i Trnopolje.
Komanda 43. mtbr je znala da većinu zatočenih u logorima zapravo čine civili i da nema dokaza da su oni učestvovali u oružanim sukobima. Uprkos tome, ni nakon oslobađanja iz logora njima nije omogućeno da se vrate kući, nego su iseljeni iz opštine, često uz vojnu logistiku.
Uz to, komanda 43. mtbr je bila svesna lošeg stanja, maltretiranja i ubistava u logorima. Pripadnici te brigade su bili deo isledničkih timova u logorima. U svojim izveštajima, komanda brigade nastojala je da relativizuje događaje i umanji broj žrtava, a počinioce da zaštiti raspoređujući ih unutar jedinica. Nema podataka o tome da je vojna policija 43. mtbr ikada sprovela istragu o ubistvu oko 200 zatočenika u sobi 3 u logoru Keraterm, o čemu je imala saznanja.
Upravo 43. mtbr i policiji Prijedora komanda Prvog krajiškog korpusa početkom avgusta 1992. godine naređuje da preduzmu sve potrebne mere da se logori „dovedu u povoljno stanje“.
Samo nekoliko dana nakon ubistva najmanje 200 zatočenika iz Trnopolja na planinskom prevoju Korićanske stijene, komanda 43. mtbr je imala informaciju o počiniocima. Vrlo brzo je utvrđeno da su počinioci pripadnici Interventnog voda SJB Prijedor, koji je potom rasformiran, a njegovi pripadnici upućeni u Han Pijesak kao borci 43. mtbr.
Svedoci pred MKSJ-om govorili su o vojnicima 43. mtbr koji su nakon napada na područje Brda prikupljali tela ubijenih, koja su potom odvozili na kontrolni punkt vojne policije u Tukovima. Leševi su istovarani u jamu u Tomašici koja je od proleća 1992. godine do kraja rata bila pod kontrolom Kriznog štaba i 43. mtbr.
Komandant 43. mtbr, pukovnik Vladimir Arsić, prisustvovao je sastanku na kome je razmatrano uklanjanje prethodno pokopanih leševa u Tomašici, kako će kasnije glavnokomandujući VRS-a zapisati u svojoj beležnici: „spaljivanjem, mlevenjem ili na neki drugi način“.
Četrdeset treća motorizovana brigada i njeni komandanti tokom rata su više puta pohvaljeni, odlikovani i unapređeni. Vladimir Arsić je u penziju otišao sa činom general-majora VRS-a, dok je Radmilo Zeljaja ratnu karijeru nastavio na Kosovu i penziju dočekao kao general-major Vojske Jugoslavije.
U Prijedoru se danas obeležava Dan bijelih traka. U Beogradu je 31. maj, proleće, zaslužni penzioneri šetaju gradom.