Milovan Đilas je 1953. godine isključen iz jugoslovenskog partijskog rukovodstva i javnog života. Ubrzo je na tajnim političkim procesima osuđen na 9 godina robije. Njegova dela nisu više objavljivana u Jugoslaviji, niti se – posle partijske kampanje – o njemu pisalo. Odbijanjem Srpske književne zadruge da objavi njegovu knjigu Besudna zemlja stavljeno mu je do znanja da će se politička osuda odnositi i na njegovo književno delo. Do 1980. godine sudbina Milovana Đilasa i njegovog dela bila je u nadležnosti Josipa Broza Tita. On je javno napadao njegove intervjue i članke u inostranoj štampi i pretio mu – i posle 9 godina robije – novim hapšenjima. Bila je to i opomena neosveštenim đilasovcima koji su kao i on tražili promene. A takvih je 60-ih godina bilo u svim jugoslovenskim republikama.
Ne može se naći podatak da su disidenti ikada reagovali u toku devetogodišnje robije Milovana Đilasa. Fokus je, naročito posle 1968, bio na profesorima Filozofskog fakulteta u Beogradu – praksisovcima. Tito je podržao studente, ali je tražio udaljavanje sa fakulteta njihovih kolovođa. Sami profesori priznavali su da su inspiratori i organizatori studentske pobune (Mihajlo Marković). Kritički odnos postojao je i prema hapšenju Mihaila Đurića, profesora Pravnog fakulteta, zbog njegove kritike ustavnih amandmana i hapšenja koje je zbog toga usledilo.
Disidentski pokret, doduše, nije nikada reagovao ni na dugogodišnju robiju na kojoj je skoro bio zaboravljen profesor i politički prvak dr Dragoljub Jovanović. Rukovodstvo u Srbiji je bilo podeljeno – jedan njegov deo, kako pokazuju najnovija istraživanja, bio je u idejnom savezništvu sa kritičarima i optuživao je partijsko rukovodstvo za oportunizam i neposluh Tita. Ova paradoksalna situacija pokazuje da otpor nije bio zasnovan na principu slobode kao osnove zakona jednakog za sve, već da je dolazio iz grupne političke solidarnosti, ili iz profesionalne opredeljenosti.
U isto vreme, Đilasove knjige su prevođene, objavljivane i proučavane (odbranjeno je 18 doktorskih disertacija) na zapadu. Zahvaljujući tome, ostao je prisutan onaj fond njegovih ideja koji je bio razlog za politički obračun sa njim. Milovan Đilas se nije predao. Bibliografija njegovih radova iznosi više od 5.000 jedinica.
U Dnevniku 1989-1995. Milovan Đilas kaže da nikada nije vodio računa o svom pisanom delu: uvek je potrebu za stvaranjem pretpostavljao žalu za izgubljenim (istrage, zatvori, robija, rat, ukidanje prava na intelektualnu egzistenciju posle 1953, rođaci i prijatelji koji su iz straha za sopstvenu bezbednost uništili rukopise Milovana Đilasa koji su im bili povereni na čuvanje). Jednostavno, Milovan Đilas je živeo pišući. A možda je mislio kao njegova majka Vasilija. Upoređujući broj svoje dece koja su ubijena u Drugom svetskom ratu (dva sina i ćerka) sa brojem dece koja su rat preživela (dva sina i dve ćerke), ona je Milovanu Đilasu rekla: „Ja sam dosta rodila, pa je dosta i preteklo“.
Možda vreme za čitanje i proučavanje Milovana Đilasa tek dolazi. Istorija je opisala nekoliko krugova. Jugoslovenska federacija više ne postoji. Urušio se komunistički sistem. Prošlo je više od 40 godina od smrti Josipa Broza Tita. I skoro 30 godina od smrti Milovana Đilasa.
Posle izlaska Milovana Đilasa sa robije (1966) – na talasu liberalizacije posle uklanjanja Aleksandra Rankovića, šefa Uprave državne bezbednosti više od 20 godina i drugog čoveka u partiji u čijoj su nadležnosti bili organizacija i kadrovi, počelo je da se otvara i pitanje Milovana Đilasa. U Udruženju književnika Srbije, njegovi opozicioni članovi (književni kritičar Borislav Mihajlović Mihiz i pesnik Matija Bećković) tražili su objavljivanje još uvek zabranjenih književnih dela Milovana Đilasa. Književni istoričari i kritičari (Vasilije Kalezić, Predrag Palavestra, Nikola Milošević) svojim su recenzijama podržali namere izdavača. Udruženje prevodilaca Srbije dalo je nagradu Milovanu Đilasu za prevod Miltonovog Izgubljenog raja, na kome je radio u samici u kojoj je temperatura bila ispod nule. Počelo je i preispitivanje uloge Josipa Broza Tita. Ono je dolazilo sa različitih pozicija. Đilas je u tome učestvovao skrupulozno, kao savremenik koji želi da saopšti svoje iskustvo. Pridavao je veći značaj ličnosti Tita: sa osnovnom školom i bravarskim zanatom do vrha svetske politike. Međutim, kao državnik Tito za sobom ne ostavlja ništa van sfere ideja. Nema više jugoslovenske federacije, nazadovalo se u socijalnim i ženskim pravima.
Međutim, kod Đilasa nema revanšizma. On je bio pobornik stanovišta da treba govoriti i o njegovim greškama, ali je bio protiv toga da se one izmišljaju. Uznemiravao ga je jedino odnos Crne Gore prema njemu. Stvari su, međutim, i tu počele da se menjaju. Pojavili su se autori posvećeni Đilasovom životu i delu. Jedan od njih je Veselin Pavlićević (rođen 1950). Završio je Ekonomski fakultet u Podgorici, specijalizovao se na Univerzitetu St. Moritz, Zapadna Virdžinija (1972) i stekao zvanje magistra ekonomskih nauka. Napisao je više knjiga o Milovanu Đilasu: Đilas i Članci (2011), Lijeve greške Milovana Đilasa, ili partijski silogizam (2012), Eseji o Milovanu Đilasu (2014), Disident Milovan Đilas: polemike, podsjećanja, tumačenja (2016), Desna skretanja Milovana Đilasa (2018). Njegove su knjige veoma akribične. I njemu je za tematsku celinu o Milovanu Đilasu bio potreban veliki istraživački rad u arhivima i bibliotekama, poznavanje stranih jezika i uvid u literaturu o Milovanu Đilasu. Pavlićević je rekonstruisao razvojni put Milovana Đilasa i tražio objašnjenje za periode o kojima su i drugi pisali bez njegovih uvida u istorijske izvore.
***
Najnovija knjiga Veselina Pavlićevića Ratni drugovi Milovana Đilasa (Podgorica, 2021), koja je predmet ovog osvrta, delom je replika na knjigu veoma istaknutog slovenačkog istoričara Jože Prijevca Tito in tovariši (Ljubljana, 2011). Nakon nekoliko publicističkih naslova, to je bila prva istorijska studija na prostoru nekadašnje Jugoslavije o Titu posle njegove smrti. Posle nje doći će Titova biografija iz pera Ive i Slavka Goldsteina Tito (Zagreb, 2015). Pirjevčeva studija je prevedena na srpski jezik: Tito i drugovi (Beograd, 2013) sa osvrtom Latinke Perović „Velika istorijska studija o Titu“ koji je Jože Pirjevec uvrstio kao predgovor svog srpskog izdanja. Pirjevec se ograničio na istorijsku četvorku: Josip Broz Tito, Milovan Đilas, Edvard Kardelj, Aleksandar Ranković. Posebno poglavlje predstavlja Titov odnos sa ženama „Jovanka Budisavljević i ostale“.
Pavlićević je analizirao odnose Milovana Đilasa sa trojicom rukovodećih komunista u Jugoslaviji, posebno u Crnoj Gori. Tu su važni prilozi za biografiju Milovana Đilasa, saborca i saradnika Josipa Broza Tita. Prvi deo Pavlićevićeve knjige govori o ljudima iz bližeg i daljeg okruženja Milovana Đilasa: Edvard Kardelj, Boris Kidrič, Aleksandar Ranković, Moša Pijade, Ivan Milutinović, Vladimir Dedijer, Svetozar Vukmanović Tempo, Peko Dapčević, Blažo Jovanović, Savo Kovačević, Konstantin Koča Popović. Sa jednima su odnosi prekinuti posle 1953. godine jednom zauvek, dok su sa drugima obnovljeni posle smrti Josipa Broza Tita.
U Đilasovom opisu ljudi (Rat i revolucija) izdvajaju se dva portreta: Ivana Milutinovića i Save Kovačevića. Đilas je obojicu video kao etične ljude. Ivan Milutinović je „totalno etičan i u ličnom i u političkom životu“. Kako – u ratu za opstanak i u revoluciji koja radikalno menja sve postojeće: državu, crkvu, porodicu, čoveka, s ciljem da izgradi novog čoveka – izbeći krajnosti? Ivanu Milutinoviću su – kaže Milovan Đilas „iz ruku ispadali ljudi i događaji“. Međutim, njemu se ne može pripisati odgovornost za teror u Crnoj Gori. „Teror se odvijao pretežno iz samovolje lokalnih funkcionera i iz shematizovanih reagovanja“.
Etičnost Save Kovačevića je konkretna. Ona nije nametnuta spolja, izvirala je iz njegove ličnosti. „Bio je među onim ustanicima koji su izrasli i iskovali sebe u vođe i simbole i mimo partije. Valjda zbog toga i legenda o njemu živi mimo zvaničnih i apologetskih hvalospeva – u onom pamćenju narodnom koje bune ne zaboravlja i o njima sanja“.
Jože Pirjevec ukazuje da Titov odnos prema Milovanu Đilasu nije bio trajno prijateljski i da zato ni Milovan Đilas nije nedužan. Senka Milovana Đilasa bila je duga i Tito je uvek bio spreman da, i posle dve robije, drži Đilasa pod posebnom kontrolom. Na sednici Predsedništva SFRJ i Predsedništva CK SKJ u Herceg Novom (20. mart 1979), samo godinu dana pre svoje smrti, kako navodi Pavlićević, Tito je rekao: „Prema Ustavu davno je zreo za zatvor. Odavno je zreo i zbog izjava koje je davao kada smo ga pustili iz zatvora (obećao je) da neće činiti ništa protiv naše države, a on to i danas čini. I ne samo da postaje jedan od inicijatora udruživanja svih neprijatelja Jugoslavije, nacionalista, liberala i svih drugih. I ustaša, išao je u Zagreb. Tamo je imao sastanak sa svim tim ljudima… Ako će stvari još dalje voditi prema krizi, trebat će sve te elemente onemogućiti, o njima voditi računa, to se zna. No trebat će ih onemogućiti da ne postanu peta kolona u nekim teškim borbama do kojih možda može doći“.
***
Ni posle smrti Josipa Broza Tita režim nije promenio stav prema Milovanu Đilasu. U svemu, pa i u tome, držao se orijentacije I posle Tita – Tito.
Neformalna opozicija koja se u Srbiji stvarala posle uklanjanja Aleksandra Rankovića bila je, naročito književnik Dobrica Ćosić kao ključna ličnost u njoj, zainteresovana za Milovana Đilasa, ali samo u meri u kojoj je mogla da ga politički upotrebi. Ali ni posle 1989. godine, posle sloma državnog socijalizma kao prakse i kraja hladnog rata, nije došlo do promene odnosa režima prema Milovanu Đilasu. Naprotiv. Pavlićević i u disidentskom pokretu vidi tri struje: liberalni disidenti, polu-disidenti, etno-disidenti. Sem liberalnih disidenata, u Milovanu Đilasu ni jedna od ovih struja nije videla čoveka alternative. Iz kruga etno-nacionalista došli su napadi na Milovana Đilasa kao izdajnika. U fokusu su bile optužbe za leva skretanja u Crnoj Gori, pregovori sa Vermahtom i republičke granice koje su prema etno-nacionalistima oštetile nacionalne interese srpskog naroda.
Đilas je u Crnoj Gori radio na organizovanju ustanka. Ali o tome nije obaveštavao ni Tita, ni Vrhovni štab. Zbog toga je kod nekih saboraca (Moša Pijade, Mitar Bakić) stvorio sumnju da želi da se osamostali – zakneži. Na to je Đilasa upozorila i njegova tadašnja supruga Mitra Mitrović, po njegovom povlačenju iz Crne Gore u Vrhovni štab. O pregovorima sa Vermahtom pisali su i drugi učesnici pregovora – Vladimir Velebit i Koča Popović. Pavlićevićeva istraživanja potvrdila su njihove ocene pregovora. Ti pregovori su značili predah za obe strane, s tim što je učešćem u njima partizanska strana dobijala legitimitet vojne formacije, a ne bandita. A što se odlučujuće uloge Milovana Đilasa tiče u određivanju granica, Pavlićević je ukazao na rad za to stvorene komisije, koja je svakoj od nacija dala republiku kao nacionalnu državu, a Jugoslaviju kao mogućnost življenja svake od nacija u jednoj državi.
Pavlićević je temeljno obrazložio uticaj zapada na evoluciju Milovana Đilasa početkom 50-ih godina.
U posebnom delu knjige Ratni drugovi Milovana Đilasa (II dio), Veselin Pavlićević rekonstruiše kvalifikacije koje su išle uz ime Milovana Đilasa posle 1953. godine, da bi zaključio „ni asketa, ni genije, ni zlikovac“. U suštini, Pavlićević je Milovana Đilasa video kao mislioca koji je posumnjao u dogmu. Definisana i percipirana kao usretiteljska, ova se dogma ostvarivala uz nasilje, po visoku cenu za slobodu. Pravo je pitanje šta je kod Milovana Đilasa izvorno, a šta je rezultat uticaja. Otuda su u središtu ovog dela knjige, pa i celine knjige, Đilasovi odnosi sa zapadom. Polazište je 1948. godina. Sukob sa Staljinom 1948. godine izazvao je kod Đilasa i jugoslovenskih komunista kopernikanski obrt, promenu koja zahteva pragmatičniji odnos sa zapadom. Đilas je otkrivao „Zapad“. Bio je član jugoslovenske delegacije na Generalnoj skupštini Organizacije Ujedinjenih nacija 1949. u Njujorku, a zatim u Parizu. Krajem 1951. godine putovao je u Veliku Britaniju, sa ciljem da je pridobije za pomoć Jugoslaviji. Tada se sreo sa britanskim premijerom Klementom Atlijem, sa vođom konzervativne opozicije Vinstonom Čerčilom, te vođom levog krila Laburističke partije Anajrinom Bevanom i njegovom suprugom Dženi Li. Sa Bevanovima uspostavlja prijateljske odnose. Oni (1952) dolaze u Jugoslaviju. Milovan Đilas je njihov domaćin. Izaslanik je jugoslovenske vlade na krunisanju kraljice Elizabete (1953). Njegove veze sa britanskim laburistima su, po Pavlićeviću, zloupotrebljavane u smislu: „da nije bilo Bevana, ne bi bilo ni Đilasovog disidentstva“. Pavlićevićeva istraživanja, sa kojima se podudaraju i istraživanja mlađeg srpskog istoričara Aleksandra V. Miletića, pokazuju da Đilas u svojim inostranim vezama traži oslonac za promene u Jugoslaviji, čijih nužnosti postaje svestan posle Staljinove smrti. Bilo kako da je dubinska, sama ta potreba dovodi do neslaganja i sukoba u rukovodstvu KPJ SKJ.
U vreme sukoba sa Staljinom 1948. godine, jugoslovenski partijski vrh – „istorijska četvorka“ – bio je čvrsto ujedinjen pred zajedničkom opasnošću. Titova pobeda nad Staljinom, uz harizmu stečenu u Partiji po dolasku na njeno čelo, a zatim u Narodnooslobodilačkom ratu, učvrstila je njegov položaj i u Srbiji, u kojoj su bile žive podele nastale u građanskom ratu. Filozof i vodeća ličnost beogradske praksisovske grupe Mihajlo Marković, u svojim memoarima Juriš na nebo (Beograd, 2008-9), piše da je najveća Titova pobeda 1948. godine, u stvari pristanak srpskog naroda da, ako bude potrebno, za nezavisnost zemlje ratuje sa Sovjetskim Savezom. Tako ojačana pozicija Josipa Broza Tita i u partijskom vrhu omogućavala mu je da druge ne smatra neophodnima. Bio je siguran da je u stanju da prevaziđe svaku unutrašnju podelu.
U knjizi Druženje s Titom (London, 1981), pisanoj sa najdubljim poznavanjem Titove ličnosti, Milovan Đilas kaže: „Jugoslovenski vođi, a pogotovo Tito, naslutili su i ponadali se da će sa Staljinovom smrću nastati u sovjetskom vrhu borba za vlast, pa će se u tom srušiti i neograničeni pritisak na Jugoslaviju. To se i dogodilo. Tito je shvatio mogućnost koja mu se time ukazuje – da se zaustavi demokratizacija u sferi ideja, pa i samim tim, da ponovo do kraja potčini CK i partiju svojoj ličnoj vlasti, odnosno da ograniči ulogu naročito ideoloških oligarha, kao začetnika i nosilaca jeresi. Odlučujući trenutak je bio na Drugom plenumu u leto 1950. godine na kojem je Tito zaustavio borbu protiv birokratizma, odnosno za demokratske promene… jer je do tada – od kraja 1949. do leta 1953. godine – jugoslovenska partija, tačnije njen vrh bio u zanosu duhovnog oslobađanja od sovjetskih uzora i učenja. Većina partijskih teoretičara – Kardelj, Bakarić, Pijade i ja – ne samo što je kritikovala sovjetski sistem, nego se kritički osvrtala na jugoslovensku stvarnost. To je, bez sumnje, period intelektualne smelosti i duhovne slobode koji Jugoslavija – tačnije jugoslovenski komunistički pokret – više neće dostići“. Drugim rečima, postavljena je ideološka granica koju promene neće smeti da pređu do kraja života Josipa Broza Tita i jugoslovenske države kao njegovog životnog dela.
Staljinova smrt je različito primljena u jugoslovenskom partijskom vrhu. Dok ju je Milovan Đilas video kao mogućnost za ubrzane unutrašnje promene, Tito je u njoj video prestanak neposredne opasnosti za učvršćenje lične vlasti. Vreme je, međutim, pokazalo da nastojanja Sovjetskog Saveza da Jugoslaviju uključi u socijalistički lager nisu nikada stvarno prestala.
Posle događaja u Mađarskoj 1956. godine, invazije trupa Varšavskog pakta na Čehoslovačku 1968. i Brežnjevljeve doktrine ograničenog suvereniteta, bilo je jasno da sovjetski socijalizam predstavlja formulu koja prikriva njegovu imperijalnu politiku. Otuda su kolebanja u spoljnoj politici Jugoslavije uvek bila refleks kolebanja u unutrašnjoj politici. U tim kolebanjima ključnu ulogu je imao Josip Broz Tito. Koča Popović je u Zapisima iz pokojne prošlosti (Beograd, 1991) tu poziciju nazvao petenovskom: „od vođe oslobodilačke borbe do kapitulantstva koje se ne može drugačije objasniti nego upravo sklerozom i nezajažljivom željom za vlašću“.
***
Stara garda, kako Jože Pirjevec naziva vodeće komuniste predstavnike revolucionarne generacije, ako je i razumela vreme između 1949. i 1950. godine, više to vreme nije pamtila. Ona je već i biološki nestajala. Mlada garda – pripadnici generacija formiranih posle Drugog svetskog rata, uključujući i sukob 1948. godine, uklonjeni su iz političkog života 1971/72. godine. Inicijativa je došla od Josipa Broza Tita (Pismo Izvršnog Biroa Predsedništva CK SKJ, 1972). Došlo je do re-staljinizacije partije i masovnih čistki, čime su – kako kaže Dubravka Stojanović – ispražnjene ustavne formule iz 1974. godine. U tim čistkama partija je ostajala bez kritičke mase za racionalan odgovor na izazove posle 1980. i 1989. godine.
O svemu tome nove generacije znaju na osnovu interpretacija struje koja je u ideološkom i političkom sukobu prevladala u partiji 1953. i 1971/72. godine. Ta interpretacija je ušla u istoriografiju. Po njoj je liberalizam neprijateljska ideologija koja obuhvata i kontinuitet i prekid promena u partiji (Dragan Marković, Simo Kržavac, Liberalizam od Đilasa do danas I-II).
Do kontroverzi – i oko Milovana Đilasa i oko srpskih liberala – došlo je tek posle sloma komunizma. Oba puta radilo se o promeni dogmatskog mišljenja. U tom smislu, pored knjiga o Milovanu Đilasu i njegovih knjiga, za razumevanje procesa značajna je i knjiga Zdravka Vukovića Od deformacija SDB do maspoka i liberalizma, zatim Slavoljuba Đukića Slom srpskih liberala, tehnologija vladanja Josipa Broza Tita, te diskusija o knjizi u listu Borba (1990), kao i knjiga Marka Nikezića Srpska krhka vertikala (2003). Tek povodom 30. godišnjice od pada srpskih liberala organizovan je bio panel ’71 – Prelom. Posebno treba istaći i istraživanja mlađe generacije srpskih istoričara: Milivoja Bešlina u knjizi Ideja moderne Srbije u socijalističkoj Jugoslaviji I-II 2022, kao i Petra Žarkovića u Marko Nikezić i jugoslovenska spoljna politika 1958-1972 (neobjavljen rukopis doktorske disertacije).
***
U knjizi Ratni drugovi Milovana Đilasa, Veselin Pavlićević se vratio periodu 1949-1953. Značaj njegovih istraživanja može se sagledati tek u istorijskom kontekstu. Zato se u osvrtu na ovu njegovu knjigu skreće pažnja na prethodna proučavanja sudbine liberala i ideja liberalizma u jugoslovenskom komunističkom pokretu, posebno u Srbiji.
Malobrojna srpska inteligencija bila je podeljena od sticanja državne nezavisnosti (1878) oko orijentacije mlade države u unutrašnjoj i spoljnoj politici – između istoka i zapada. U toj podeli, zagovornici liberalne orijentacije (privatna svojina, kapitalizam, socijalni i politički pluralizam, predstavnička demokratija) predstavljali su manjinu. Prema njima je stajala većinska struja (kolektivna svojina, socijalno i nacionalno jedinstvo, neposredna demokratija kroz narodnu samoupravu). Liberalno nastrojeni političari su progonjeni i uklanjani u političkim obračunima – iskorenjivanje (1886-1887). Do promene nije došlo ni posle uspostavljanja novog oblika vladavine (republika umesto monarhije) i novog političkog i društvenog uređenja (kolektivna svojina, socijalno i nacionalno jedinstvo, neposredna demokratija kroz narodnu samoupravu). To se nije promenilo ni posle 1945. godine iako su stvarane pukotine u odnosima između KPJ i SKP(b). U svakom slučaju, Jugoslavija se od 1945. do 1948. godine nije razlikovala od drugih zemalja socijalističkog lagera. I posle sukoba 1948. godine, jugoslovensko partijsko rukovodstvo je u unutrašnjoj politici dokazivalo odanost sovjetskom modelu socijalizma. Bez obzira na to što je bilo svesno da sukobom može pripremiti rat, ostajalo je u orbiti staljinizma. Do pravih razlika u jugoslovenskom partijskom rukovodstvu došlo je na pitanju da li se nezavisnost može očuvati istom politikom kao u Sovjetskom Savezu. Počinje sumnja u dogmu i traženje novih saveznika na zapadu. Kako Milovan Đilas kaže u knjizi Druženje s Titom, to je bilo vreme entuzijazma, duhovnog oslobađanja i invencija u svim oblastima života. KPJ je ojačala svoj legitimitet u društvu. Srpski književnih Radomir Konstantinović piše da je za njega tek sukob sa Staljinom značio pravo oslobođenje.
Šesti kongres KPJ 1952. sa promenom imena partije (KPJ u SKJ) trebalo je da simbolizuje promenjenu ulogu partije u društvu – od rukovodeće ka vodećoj. Taj proces je blokirao Josip Broz Tito na Drugom plenumu CK na Brionima 1952. godine. Partijski teoretičari su se povukli. Milovan Đilas je ostao sam.
***
Veselin Pavlićević rekonstruiše dve faze u ideološkoj evoluciji Milovana Đilasa kao teoretičara demokratskog razvoja zemlje. „U ovom prvom periodu – kaže Pavlićević – Milovan Đilas objavljuje niz nedogmatskih članaka, kritikuje prvenstveno lenjinističko-staljinističku ‘šifru’ kao naučni i sveznajući obrazac za rešavanje budućih političkih problema zemlje“. U te članke i eseje Pavlićević ubraja „Problem školstva u borbi za socijalizam u našoj zemlji“ (1950), „Savremene teme“ (1950), „Razmišljanja o raznim pitanjima“ (1951). U eseju „Početak kraja i početka“, koji je napisao povodom Staljinove smrti (mart 1953), Milovan Đilas pokazuje da je ovaj događaj označio prestanak opasnosti od vojne intervencije Sovjetskog Savez u Jugoslaviji, što je značilo mogućnost postepene demokratizacije zemlje. Josip Broz Tito je takođe u smrti Staljina video početak kraja opasnosti od nove moguće vojne intervencije Sovjetskog Saveza, ali i mogućnost daljeg učvršćenja lične vlasti. Ove razlike u percepciji 1948. godine ostaće karakteristične za jugoslovensku državu sve do kraja 20. veka.
U 17 članaka – kratkih eseja u listu Borba (oktobar 1953 – juli 1954) – „Milovan Đilas razvija niz ideja o demokratskom razvoju jugoslovenske države. Kritikuje partijsku birokratiju, ukazuje na njene privilegije i monopol nad privrednim i političkim životom. Upozorava na opasnost stavljanja partije iznad i izvan društva. U ovim člancima Đilas se zalaže za reformatorsku partiju kao glavni cilj u razvoju socijalizma i u borbi za demokratiju. Zatim dolazi kritika društvene strukture „nove klase“ u opširnom članku „Anatomija jednog morala“. Članak je objavljen u časopisu Nova misao, koji je bio zamišljen kao organ dijaloga. Sazivanje Trećeg plenuma CK SKJ, sa jednom jedinom tačkom dnevnog reda, „Slučaj Milovana Đilasa“, naišlo je na široku podršku vladajuće društvene strukture. U ime jedinstava partije, ona je podržala uklanjanje Milovana Đilasa iz partijskog vrha i, ujedno, iz javnog života.
***
Prema istraživanjima Veselina Pavlićevića, u drugoj (liberalnoj) fazi dolazi do dalje evolucije Đilasovih ideja. On se „distancira od komunističke ideologije svijesti, a sa njom se odriče uskoće partije i pohlepe ‘nove klase’… On ukazuje na marksističko-lenjinističku svijest kao utopijsku svijest. Spoznaju nužnosti materijalističkih ‘istorijskih zakona’ ostavio je za sobom“. Na komunizam je gledao kao na istorijsku pojavu. Za sebe je govorio da nije ni komunista ni antikomunista. U knjizi Nesavršeno društvo pisao je: „Ne postoji ključ istorije, budući da tu zagonetnu bravu, kao i svaku drugu, treba uvek otvarati na nov način, novim saznanjima i žrtvovanjem… Nemoguće je svet i savremena društva stvarati isključivo pomoću jedne, pa i Marksove teleologije, a da društvo ne zapadne u opasnosti najprljavije demagogije vlastodržaca i sofistike plaćenih piskarala i ‘ideologa’“. Istraživanja Veselina Pavlićevića pokazuju da je rano počelo preispitivanje i postavljanje pitanja koja su zahtevala nove odgovore.
***
Naslovom knjige dvojice novinara Liberalizam od Đilasa do danas (1978) obuhvaćena je istorija liberalne orijentacije u jugoslovenskom komunističkom pokretu od 1949. do 1953. godine i od 1968. do 1972. godine. Obe ove faze liberalizma pokazuju da je liberalizam smatran neprijateljskom ideologijom. Uostalom, ne samo u jugoslovenskom komunističkom pokretu. To je određivalo političku i ličnu sudbinu njegovih nosilaca, ali i njihovu interpretaciju u istoriografiji. I to se nije promenilo ni u postkomunizmu. Uostalom, liberalizam nije postao alternativa ni u jednoj zemlji istočnog lagera, pa ni u Jugoslaviji.
Disidentski pokret iz kojeg se regrutovao najveći broj opozicionih partija bio je politički i ideološki heterogen (liberalni disidenti, polu-disidenti, etno-disidenti). Liberalni disidenti, kojih je bilo najmanje – Milovan Đilas i srpski liberali – se nisu politički aktivirali. Ostali su na stanovištu o nužnosti ekonomskih i političkih reformi izvan društvenog konteksta o srpskom velikodržavnom programu. U interpretaciji komunizma isključivo kao totalitarizma, ignorisani su rezultati u razvoju zemlje posle 1945. godine. Nosioci liberalne orijentacije u jugoslovenskom komunističkom pokretu nazivani su pseudo-liberalima. Smatrani su čak staljinistima. I za Milovanom Đilasom ostale su samo leve greške u Crnoj Gori, pregovori sa Vermahtom, republičke granice kojima su oštećeni nacionalni interesi srpskog naroda. A za srpskim liberalima: represija, zabrane, progon profesora Filozofskog i Pravnog fakulteta Univerziteta u Beogradu. U ovakvim interpretacijama liberalnih orijentacija u komunističkom pokretu Jugoslavije ključnu ulogu odigrali su polu-disidenti, a naročito etno-disidenti. Kroz književni narativ inaugurisana je prošlost koja nikada nije postojala. Budućnost se zamišljala kao obnovljena prošlost. Podstaknute su emocije i na osnovu njih vršena široka mobilizacija. Nepoznavanje sveta, pa i sopstvene istorije, vodilo je sukobu sa realnošću. To je utrlo put katastrofi na kraju 20. veka. Da bi se ovo razumelo bilo je potrebno istraživanje liberalne orijentacije u jugoslovenskom komunističkom pokretu. Knjiga Veselina Pavlićevića o Milovanu Đilasu predstavlja značajan doprinos tom razumevanju.