Perović: O istoriografiji i istoriji levice u Srbiji

Ovo je veliko doba povijesne mitologije. U politici nikad nije bilo urgentnije da u obranu povijesti stanu oni koji se njome profesionalno bave. Mi smo potrebni.“

Konferencija Izazovi i perspektive savremene levice u Srbiji predstavlja prvi pokušaj u poslednjih četvrt veka da se o levici kao pojavi u političkoj i društvenoj istoriji profesionalno razgovara.¹ Otuda verovatno i ideja organizatora Konferencije da njen rad počne jednim svedenim izlaganjem o istoriji levice u Srbiji. Jasni su razlozi zbog kojih je danas to potrebno, ali kako to učiniti?

Razmišljajući o načinu izlaganja, odlučila sam da govorim o stvarima koje su notorne ili se meni, nakon nekolikih decenija bavljenja istorijom levice u Srbiji, takvima čine.² Ovo pominjem da bih precizirala stanovište sa koga govorim. Ne govorim iznutra nego izvana kako je Agneš Heler definisala razliku između memoariste i istoričara. Istoričaru je potrebna distanca „ne samo od strasti, emocija, ideologija i strahova naših vlastitih ratova nego i od još opasnijih iskušenja ’identiteta’“. Govorim, dakle, iz položaja koji je, kako bi rekao Erik Hobsbaum, „malo iskošen“, i koji je za istoričara, kao i za fotografa, dobar položaj.³

Istoriografija srpske levice u poslednjih četvrt veka

Polovinom osamdesetih godina prošloga veka u srpskoj istoriografiji je napravljen oštar rez prema levici kao predmetu istraživanja. Došlo je do svojevrsnog paradoksa: umesto da jedna istrošena istorijska pojava zaokupi istorijsku nauku, sama istorijska nauka se oslobađala od vlastitih rezultata u njenom proučavanju kao od balasta. Bez kritičke valorizacije koja zahteva vreme i koja podrazumeva određenu metodologiju, etiketirana kao ideologizovana, višedecenijska produkcija istoričara i institucija tovarena je na kamione i slata na reciklažu, a bibliotečki fondovi se od nje još uvek čiste. Promena režima komunističke levice, ali i potreba novih režima da se legitimišu pre svega preko totalne negacije prethodnog perioda i ovog puta je, kao što to uostalom uvek biva u velikim političkim i društvenim obrtima, pod geslom „novog početka“, dovodila do stvarnih ali i do prividnih diskontinuiteta naročito u društvenom supstratu, mentalitetu, u onome što Pjer Burdie naziva habitusom ili načinom postupanja.⁴

U jednom drugom političkom i društvenom obrtu, onom posle Drugog svetskog rata, istoriografija levice u Srbiji je takođe bila na „novom početku“. Zanemarujući, na primer, činjenicu da su o rodonačelniku socijalističke levice u Srbiji, Svetozaru Markoviću, dva znatna poslenika nauke, dva univerzitetska profesora, Slobodan Jovanović i Jovan Skerlić, suprotna stanovišta izložili u svojim knjigama koje su napisali u prvoj deceniji XX veka, ljudi od knjige ali i od političkog uticaja, pitali su se: da li tog istog Svetozara Markovića treba slaviti ili zaboraviti – „Jedno ili drugo: trećeg kao da nije bilo“.⁵ O tome kako je rešena ova dilema možda najbolje govori činjenica da je na kraju XX veka, pre nego što se srpska istoriografija našla pred istom dilemom, bibliografija radova o Svetozaru Markoviću postala uporediva samo sa bibliografijom radova o Vuku Stefanoviću Karadžiću. A celokupna dela Svetozara Markovića, koji je umro u 29. godini, objavljena su u 17 tomova. Prethodna dva izdanja objavljena su u znatno manjem broju tomova: prvo – u XIX veku – u pet tomova; drugo – u XX veku – u četiri toma. Markovićevo delo se utrostručilo odnosno učetvorostručilo tako što su njemu pripisani i nepotpisani tekstovi koji su izlazili u socijalističkim glasilima za njegova života (listovi: Radnik, Javnost, Oslobođenje i časopis Rad). Moglo bi se navesti više primera koji pokazuju da je svaki „novi početak“ dovodio samo do promene sadržaja a ne i do promene metoda. Pretenzija da se uspostavi totalan pogled na prošlost, koji je u osnovi svakog „novog početka“, u krajnjem ishodu je nanosila štetu istorijskom saznanju i realnoj percepciji prošlosti.⁶ Srećom, uz dominantnu tendenciju, uvek postoje i bočne, manje ili više vidljive tendencije. Kada je reč o savremenoj istoriografiji levice u Srbiji, ove druge tendencije treba tražiti u (1) sintezama istorije Srbije i (2) na margini srpske istorijske nauke.

(1) U četiri sinteze istorije Srbije koje su napisane u poslednjih četvrt veka, i koje obuhvataju različita razdoblja te istorije, o levici kao takvoj nije pisano, ali je ona, na različite načine, za svakog od autora bila nezaobilazna.

Stevan K. Pavlović se najmanje bavio istorijom društvenih ideja u Srbiji, pa se i njegova opažanja o levici odnose na socijaldemokratsku i komunističku levicu, i to u vezi sa njenim odnosom prema nacionalnom pitanju posle Drugog balkanskog rata i u jugoslovenskoj državi.⁷

Sima M. Ćirković rodnim mestom srpske socijalističke levice smatra Ujedinjenu omladinu srpsku (1886, Novi Sad), u kojoj su, uz dominantne liberale, bili glasni i socijalisti okupljeni oko Svetozara Markovića. Ćirković ovoj organizaciji pridaje mnogo veći kulturni nego politički značaj. „Iz omladinske sredine ponikli su“, kaže Ćirković, „svi znatniji srpski intelektualci aktivni u drugoj polovini stoleća. Intelektualna elita, razdvojena granicama i režimima, našla se u Omladini povezana i ujedinjena kao nikad ranije“.⁸ Ali, tu se i podelila: Ćirković tu podelu prati implicitno.

U obimnoj sintezi (600 s.), pod naslovom neobičnim za jedno naučno delo: Dugo putovanje između klanja i oranja. Istorija Srbije u Novom veku (1492-1992), za koji naslov kaže da je pozajmljen,⁹ Milorad Ekmečić je, za delo ove vrste, dosta prostora posvetio ličnostima, idejama i organizacijama srpske levice. Ekmečićev pristup ovoj pojavi koja je proučavana i proučava se kao jedna posebna istorija, odredio je i njegovu interpretaciju. U suštini, ignorisana je i nacionalna i strana istoriografija srpske levice. Međutim, obim te istoriografije sam po sebi govori da se ne radi o pojavi od efemernog značaja. Naravno, moguće je, kao što se i vidi iz priloga pod naslovom Literatura, i selektivno korišćenje pomenute istoriografije, ali, uz neizbežne rizike, uključujući čak i materijalne greške.

Prvo, nepreciznosti u određivanju teorijskog porekla ideja srpske levice i njene pozicije u aktuelnim borbama u međunarodnom revolucionarnom pokretu. Sami začetnici srpske levice bili su u tom pogledu savršeno jasni: za svoje političke i socijalne ideje i sa njima tesno povezane poglede na nacionalno oslobođenje i ujedinjenje, smatrali su da najviše druguju ruskim revolucionarnim misliocima šezdesetih godina XIX veka. Pre svega, ideju o neponavljanju zapadnoevropskog puta, to jest o preskakanju kapitalizma uz oslonac na ruski mir i opštinu, odnosno – srpsku zadrugu i opštinu. Marks je, po utemeljivačima levice u Srbiji, formulisao zakone koji važe za zapadnoevropska društva, koja su prošla političku i industrijsku revoluciju, a Nikolaj Černiševski – za agrarna društva kakva su društva u većini slovenskih naroda. Posle francusko-pruskog rata (1870) i Pariske komune (1871), težište revolucije se pomerilo ka seljačkim slovenskim narodima u čijem je središtu Rusija. U drugoj polovini XIX veka, naročito od poraza Rusije u Krimskom ratu (1856), ruska revolucionarna misao razvijala se u tom pravcu. Uz sve međusobne razlike, ruski revolucionarni mislioci (Hercen, Černiševski, Bakunjin, Lavrov, Tkačov) stvarali su elemente modela revolucije u Rusiji. Srpska istoriografija je već daleko odmakla u proučavanju veza srpskih socijalista sa ruskim revolucionarnim pokretom i ruskog narodnjačkog socijalizma kao teorijskog okvira u kome su se kristalisale njihove ključne ideje: narodna država, narodna samouprava i narodna partija.

Drugo, početak vlastitog političkog organizovanja prvi srpski socijalisti su vezivali za rascep u Ujedinjenoj omladini srpskoj. Kada su, 1881. godine, pokrenuli svoj organ Samouprava, a 1882. godine se i formalno organizovali kao Narodna radikalna stranka, oni su, s pravom isticali da faktički postoje već deset godina. Tu deceniju njihovog neformalnog postojanja ispunjavaju: snažna propaganda (listovi i časopisi); progoni (boravak Svetozara Markovića u požarevačkom zatvoru); politički procesi (najpoznatiji Crveni barjak u Kragujevcu 1876); tesne veze sa ruskim revolucionarnim pokretom (tajni revolucionarni kružooci u Rusiji, ruska revolucionarna emigracija u Švajcarskoj); saradnja sa opozicijom u Narodnoj skupštini protiv liberala, naročito posle sticanja državne nezavisnosti 1878. godine.¹⁰

Treće, evolucija pokreta Svetozara Markovića posle njegove smrti (1875). I po Miloradu Ekmečiću, došlo je do stvaranja dva krila: „Na prvom mestu je Radikalna stranka, čija se prva lutanja vežu za francusku stranku Radikalnih socijalista. Drugo krilo iz ranijeg jezgra Svetozara Markovića je ’Opšte radničko društvo’ pod vođstvom Mite Cenića. Ono se konstituiše posle 1881. godine a od 1895 (Cenić je umro 1888 – L. P.), sa listom ’Socijal-demokrat’ sve više pada pod uticaj nemačkih socijalista. Formalno se konstituiše 1903. godine“.¹¹

Nije sporan broj krila koja nastaju u pokretu Svetozara Markovića: sporno je njihovo tumačenje. Uzgred, u jednom pregledu istorije srpskog naroda od pet vekova, ono možda i nije neophodno. Ali, ako već postoji, treba da je pouzdano. Oba pomenuta krila su svojevrsna replika zbivanja u ruskom revolucionarnom pokretu, u čijem je središtu podela na pitanju subjekta revolucije: narod (Lavrov, Bakunjin), ili revolucionarna čvrsto organizovana manjina, koja preuzima vlast i pomoću nje, služeći se terorom, vrši socijalnu revoluciju u korist naroda (Tkačov, Nečajev).

U istoriografiji srpske levice može se naći još zagovornika teze o francuskom radikalizmu kao izvoru srpskog radikalizma.¹² Ali, njen daleko najveći deo, posebno brojni objavljeni izvori, upućuju na rusko narodnjaštvo. U njemu su prvi srpski socijalisti našli širi oslonac za vlastite ideje da ustanovama svog patrijarhalnog društva odgovore na izazove njegove modernizacije. Posle sticanja državne nezavisnosti (1878), već posle smrti Svetozara Markovića (1875), taj se odnos izoštravao u društvu. U Narodnoj radikalnoj stranci, pak, kroz ideju narodne države, uspostavlja se čvrsto jedinstvo u shvatanju naroda kao socijalne i nacionalne celine. Za ovo shvatanje je od velikog značaja bila Pašićeva šestogodišnja emigracija posle Timočke bune (1883), tokom koje je uspostavio veze, najpre sa slovenofilskim krugovima, a zatim i sa predstavnicima zvanične Rusije.¹³ U idejnom smislu, to još nije bio tako radikalan zaokret. I ruski zapadnjaci i slovenofili, u otporu „trulom Zapadu“, nalazili su pomirenje u ruskom socijalizmu ili socijalističkom slovenofilstvu.¹⁴ Pašić nije promenio Rusiju kao oslonac, već je u njoj našao drugi oslonac: umesto podzemne revolucionarne Rusije, on se okrenuo zvaničnoj Rusiji kao središtu slovenstva i nužnoj potpori u borbi Narodne radikalne stranke protiv zapadne orijentacije kralja Milana Obrenovića i Napredne stranke, drugog krila srpskih liberala. Za uzvrat, Rusija je sa Pašića skinula stigmu nihiliste i dala odlučujući prilog njegovom autoritetu u Narodnoj radikalnoj stranci, koja je po samodefiniciji bila jedini autentični predstavnik srpskog naroda.¹⁵

Što se tiče drugog, znatno slabijeg, krila u pokretu Svetozara Markovića, koje je bilo okupljeno oko Dimitrija – Mite Cenića, u srpskoj istoriografiji je odavno dokazano da je ono bilo replika one struje u ruskom revolucionarnom narodnjaštvu za koju je revolucija bila delo tajne organizacije revolucionarne manjine.¹⁶ Cenić je održavao veze sa Narodnom voljom, koja je izvršila atentat na cara Aleksandra II (1. mart 1881). Publicitet ove terorističke organizacije u Cenićevim listovima je bez presedana: objavljivani su njeni dokumenti, stenogrami sa procesa njenim pripadnicima, njihove biografije. Sa pozicija Narodne volje, Cenić je kritikovao ne samo oportunizam Narodne radikalne stranke nego i Svetozara Markovića. Njegov strah da bi kapitalizam i građansko društvo uništili srpski narod manifestovao se kao isključivi nacionalizam. Otuda u njemu nije moguće videti preteču Srpske socijaldemokratske partije.¹⁷

Prihvatajući kapitalizam, Srpska socijaldemokratska partija je napravila raskid sa narodnjačkim socijalizmom: ona se ne javlja kao politički reprezentant naroda već jednog sloja, radničke klase u nastajanju i kao važan korektiv, naročito u borbi za socijalno zakonodavstvo. U isto vreme, Srpska socijaldemokratska partija sledi ideju federalizma. Imajući u vidu etničku izmešanost Balkana, a težeći njegovoj modernizaciji, ona se, zajedno sa nekolicinom liberalnih poslanika u Narodnoj skupštini, i u svojoj štampi, suprotstavlja militarizaciji srpskog društva i ratovima na početku XX veka.

Četvrto, u Ekmečićevoj sintezi, federalizam Svetozara Markovića je jedva dodirnut. Ponavljam: i to je dopustivo u knjizi koja istoriju srpskog naroda predstavlja u dugim linijama. Marković je, međutim, federalizam utemeljio kao konstantu srpske levice (narodnjačke, socijaldemokratske, komunističke), kao alternativu velikodržavnoj ideologiji zasnovanoj na „istorijskom pravu“. On je tu ideju razvijao nasuprot ideji Velike Srbije, počev od 1868. godine, a ne tek u svom delu Srbija na Istoku (1872), u kome je, kako kaže Ekmečić, izložio doktrinu „da Srbija ne može širiti svoj oblik države i društva na druge balkanske narode, nego da se to mora tražiti u formi federalizma. U procepu između slovenskog Bakunjina i pruskog Marksa, oni (srpski socijalisti – L. P.) su bili na drugoj strani“.¹⁸ To je netačno lociranje Markovićeve ideje federalizma: Marks je bio centralist, a Bakunjin teoretičar bezdržavnosti – anarhije. Osim toga, Marković jeste poznavao ključne ideje socijalističkih mislilaca svog vremena (Prudon i Blan u Francuskoj; Černiševski, Lavrov, Bakunjin u Rusiji). Ali je svoje socijalne ideje o nekapitalističkom razvoju Srbije formulisao u polemici unutar malobrojne srpske inteligencije (Vladimir Jovanović, Vladan Đorđević, Dragiša Stanojević). I njegova ideja federalizma je klijala u Srbiji. Odbacujući „istorijsko pravo“ kao osnovu rešenja srpskog pitanja, to jest obnovu Dušanovog carstva, Svetozar Marković je, kako je govorio Slobodan Jovanović, izazvao prvu ozbiljnu krizu srpskog nacionalizma. Sama ideja obnove srednjevekovne države, koja i nije bila samo srpska i na čijem prostoru su se odigrali ireverzibilni istorijski procesi, učinili bi srpsku državu na spoljnom planu osvajačkom, a unutra vojno-policijskom državom. Dugoročno, takva bi se država, smatrao je Marković, okrenula protiv interesa srpskog naroda. Alternativa takvoj državi, koju on 1868. godine, još dok je bio u Petrogradu, nazivao Velikom Srbijom, jeste savez srpskog naroda sa drugim balkanskim i južnoslovenskim narodima.¹⁹

U srpskoj političkoj misli ideju federacije zagovarali su Mihailo Polit – Desančić, Svetozar Miletić, Vladimir Jovanović. Federalizam je ideja koja pripada anarhističkom socijalizmu nasuprot državnom socijalizmu. Ali, ona ni kod Prudona ni kod Bakunjina, uz sve razlike između njih, ne znači rešenje nacionalnog pitanja. Kod Svetozara Markovića ideja federacije proistekla je iz njegove projekcije socijalne revolucije, koju on ne razume kao državni udar, već kao zajedničku perspektivu balkanskih naroda. U tom smislu, ona je i rešenje nacionalnog pitanja svakog od njih. Ova ideja je probila mentalnu opsednutost „istorijskim pravom“, odnosno velikom državom.

Najzad, sinteza istorije Srbije iz pera nemačkog istoričara Holma Zundhausena.²⁰ Od svih pomenutih sinteza, ona je izazvala najveće reakcije. Međutim, glavna energija u srpskoj istoriografiji trošena je, barem do sada, na dva pitanja: da li stranac može da napiše istoriju srpskog naroda i da li je u stanju da je razume bez emocija koje, za razliku od srpskog istoričara, ne poseduje. Oba pitanja predstavljaju udaranje na otvorena vrata. Jer, ni u jednom ni u drugom slučaju, Zundhausenova knjiga ne predstavlja presedan. I pre njega, stranci su pisali istorije srpskog naroda, a ni svi srpski istoričari nisu unisono tumačili istoriju vlastitog naroda: dovoljno je podsetiti na romantičarsku i kritičku istoriografiju. Međutim, još uvek nema rasprave o pitanjima koja su u središtu Zundhausenove sinteze. A u takva pitanja spadaju i ona koja su, i neposredno i posredno, povezana sa istorijom levice.

Po Zundhausenu, populizam (uvek bih u prevodu rekla, narodnjaštvo) u najširem spektru značenja određuje srpsku istoriju u moderno doba. Pre Zundhausena, Slobodan Jovanović je tom odrednicom smatrao nacionalizam.²¹ Seljaštvo i srpski narod su za populistu, kako bi Zunhdausen rekao, i levog i desnog spektra, istovetni pojmovi.

Jedinstvo levog populizma narušava Svetozar Marković idejom da narod nije materijal za istoriju i da mu usrećenje ne može doneti revolucionarna manjina na bajonetima. A zatim, odvajanjem od klerikalne tradicije i odbacivanjem „istorijskog prava“ kao osnove za jedinstvo srpskog naroda, povlači liniju razdvajanja sa desnim populizmom. Srpski narod, po Markoviću, nema geografskih i etnografskih granica i da bi stvorio državu od 5 do 5 i po miliona Srba, morao bi da dođe u neprijateljske odnose sa Bugarima, Hrvatima i Rumunima. Marković je, smatra Zundhausen, „prilično precizno opisao šta će se u završnoj fazi stvaranja nacija i država stvarno dogoditi i trajno obeležiti istoriju Srbije i Srba do kraja 20. veka“.

Sa Markovićevom smrću je, po Zundhausenu, umrlo i razlikovanje između „oslobođenja“ i osvajanja, između prava na samoopredeljenje i „istorijskog prava“. Ali, njegova ideja federacije je trajno označila liniju podele između levog i desnog populizma: nacionalni i jedan i drugi, oni imaju suštinski različite perspektive. Federalizam isključuje asimilaciju naroda i versku netrpeljivost: zato je u osnovi prosvetiteljski. Marković polazi od toga da je „humanizam… upravo ravnopravnost narodnosti… ravnopravnost naroda – Srba, Hrvata, Bugara, pa i drugih naroda koji bi ušli u slobodni savez slovenski na jugoistoku Evrope“.²² Ta ideja je izraz sagledavanja perspektive malog, seljačkog, u celini još neoslobođenog srpskog naroda kao jedinstvenog procesa emancipacije i drugih balkanskih i južnoslovenskih naroda. Ne samo sloboda od drugih, nego sloboda i za druge. Ta je ideja, smatrao je Jovan Skerlić, i učinila Svetozara Markovića jednom od najznačajnijih pojava „u istoriji srpskog duhovnog života u 19. veku“.²³ Ali, njegova ideja „saveznog ustrojstva“ nasuprot velikodržavnom jedinstvu ima i nivo istorijske anticipacije.

(2) Posmatrana iz iskustva poslednjih četvrt veka, srpska istoriografija kao da govori u prilog stanovištu da postoje razdoblja kad istoričar treba da piše samo za istoričare. Posle već pomenutog političkog reza prema istoriji srpske levice, njena je istoriografija potisnuta na marginu. Ništa novo, i ništa strašno. Jer, ta margina, ne prvi put upravo u poslednjih četvrt veka, i ne samo u Srbiji, pokazala se kao vrlo produktivna. U međuvremenu, ona je ispunjena: objavljenim istorijskim izvorima; monografijama i studijama, posebno o teorijskim ishodištima srpske levice, tj. o onome što se u ranijoj istoriografiji imenovalo kao strani uticaj, pri čemu se težište stavljalo čas na socijalistička učenja u Zapadnoj Evropi, čas na revolucionarne ideje u Rusiji. Što je najvažnije, ideje srpske socijalističke levice posmatrane su u odnosu na druge društvene ideje: pre svega, u odnosu na liberalizam. Svi ovi rezultati duguju mnogo upravo prethodnim proučavanjima: istoriografija je, kao i sama istorija – proces. Zato ništa ne treba slati na reciklažu već sve treba smestiti u arhive i biblioteke. Za istoričara je zanimljivo ono što je dovršeno kao proces ili kao jedna etapa procesa. Pri tom, treba podsećati na neke notorne a potisnute istorijske istine, jer laž o prošlosti utiče i na budućnost.

Konstante levice u Srbiji

1. Među notornim istinama prva je da je istorija levice u Srbiji duga: ona se gotovo poklapa sa istorijom Srbije u moderno doba. Prva saznanja o socijalizmu i komunizmu, kao odjek revolucionarnih zbivanja u Evropi 1848. godine, u Srbiju stižu preko Srbskih novina, jedinog lista koji u Srbiji tada postoji, Velike škole i đačkih družina.²⁴ U Ujedinjenoj omladini srpskoj (1866) već se (1868) kristališe podela na liberale oko Vladimira Jovanovića i socijaliste oko Svetozara Markovića. U središtu podele je pitanje ekonomske jednakosti i unutarnje i spoljne slobode. Odgovor na ovo pitanje odrediće ne samo istoriju međusobnog odnosa ove dve orijentacije nego i istoriju Srbije.

2. Bez obzira na različite predznake, središna društvena ideja u Srbiji je ideja socijalizma. Ona se javlja na levici liberalnog pokreta koji nastaje u deceniji 1848-1858, da bi 1868. godine, posle ubistva kneza Mihaila, sklopio savez sa Namesništvom. I sam u povoju, srpski liberalizam, opsednut nacionalnom romantikom i srednjevekovnom prošlošću, bio je bliži slovenofilstvu nego zapadnoevropskom liberalizmu. Otuda je kritika sporazuma liberala sa Namesništvom i došla sa njihove levice, sa socijalističkih pozicija. Deceniju između 1868. i 1878. godine, čije su krajnje tačke prvi nacionalni ustav i sticanje državne nezavisnosti, ispunila je borba između liberala i socijalista. Ta se borba završila izoštrenom podelom na dva tabora. Pre svega, kako je isticao Nikola Pašić, u srpskoj inteligenciji – na liberale, odnosno naprednjake i socijaliste, odnosno radikale.²⁵ Različiti spoljnopolitički oslonci, Austrija i Rusija, samo su bili izraz onih dubljih razlika koje, po Nikoli Pašiću, „leže takoreći u dubljim moralnim i političkim osnovama i pogledima na svet i slovenstvo“.²⁶

3. Notorno je i da je levica u Srbiji prošla kroz različita razdoblja i da svako od tih razdoblja ima istorijski omeđen okvir u kome se mora i posmatrati. Izvan tog pristupa ostaje ili prepričavanje lektire ili konstruisanje „poželjne“ prošlosti. U svakom od ovih razdoblja postojale su različite struje. Nema nijedne tendencije u zapadnoevropskom i ruskom revolucionarnom pokretu koja u Srbiji nije našla makar jednog svoga adopta. Rezultat svega toga nije samo eklektizam nego i svojevrsna dinamika. Za malu, siromašnu seljačku zemlju – relativno bogata literatura, mnogo listova i časopisa, mnogo polemika koje su, uz sav apriorizam učesnika u njima, donosile informacije o društvenim i političkim pojavama i doprinosile raščišćavanju pojmova. Posmatrana sa tog stanovišta, levica je i bitan činilac političke kulture i kulture u Srbiji uopšte. Pre pojave Svetozara Markovića, govorio je jedan od njegovih najbližih saradnika – „vlada u Srbiji dinastijaška razdraženost; narod zapušten u svakom pogledu; sve partije rastrojene; knjiga i novina skoro nikakvih; žandar, potkazivač i nepoverenje prekrili Srbiju; partija radikalnodemokratskih nikad i ne bilo; o socijalizmu nikad niko i ne čuo; zemlja udaljena od zapada, okružena sumornim susedstvom; tada se vraća iz sveta u Srbiju đak od 23 godine, slaba zdravlja, iznemogao; on nosi u mozgu svome suvremenu nauku, u srcu svome silinu ubeđenja i gvozdenu volju rada…“²⁷

Nisu, međutim, svi na ovaj način govorili ni o ovom, ni o drugim učincima srpske levice. Treba, na primer, bar kada je reč o njenom rodonačelniku, čitati pesnika Lazu Kostića²⁸ i prevodioca i publicistu Dragišu Stanojevića.²⁹ Levica je istorijska pojava i na nju, kako kaže Hobsbaum, treba gledati kritički: i pozitivna i negativna emocija su prepreka spoznaji njene stvarne istorije: njenih dometa i ograničenja.

4. Duga i komparativna proučavanja levice u Srbiji pokazuju da sve struje unutar levice, sva razdoblja njene istorije, bila ona u opoziciji ili na vlasti, sadrže isto jezgro, koje i čini okosnicu levice kao jednog istorijskog bloka. Razlike unutar levice tiču se više sredstava nego ciljeva. Druge su prirode razlike u odnosu prema liberalizmu kao drugom istorijskom bloku, drugoj istorijskoj tendenciji u istoriji Srbije u moderno doba. Te su razlike suštinske: one se tiču svojinskog odnosa, države i društva.

Nije teško otkriti sadržaj tog jezgra: za to postoji dovoljno dokaza i u ideologiji i u praksi levice. Esencijalna ideja je neponavljanje puta koji je u svom razvoju prošla Zapadna Evropa, to jest kapitalizma i liberalizma. Ali to je, kako je u svojoj kapitalnoj studiji o ruskom narodnjaštvu rekao italijanski istoričar Franko Venturi, takođe stranica evropske istorije.³⁰ U smislu da je teorija neponavljanja zapadnoevropskog puta u agrarnim društvima bila refleks kritike kapitalizma i liberalizma u socijalističkim učenjima Zapadne Evrope i perspektive socijalne revolucije u njoj. Poljski istoričar Andrej Valicki smatrao je ovu ideju jednom od najproduktivnijih ideja XIX veka u društvima koja su zaostajala u razvoju.³¹ Ona je izražavala napor levice da ove zemlje ne budu osuđene na novo zaostajanje. Otuda i stanovište o zaostalosti kao prednosti, o traženju novoga u starome. To jest, povezivanje ideje udruživanja o kojoj su govorila socijalna učenja u Zapadnoj Evropi sa tom istom idejom u patrijarhalnim ustanovama ruskog i srpskog naroda. I utvrđivanje redosleda: prvo pitanje o hlebu, pa o slobodi.

U kakvom odnosu konstanta o neponavljanju evropskog puta stoji prema drugoj konstanti srpske levice: prema kritici velikodržavnog programa i nacionalizma? U ideji federacije balkanskih i južnoslovenskih naroda težište je na njihovoj zajedničkoj perspektivi kao alternativi stalnim pripremama za ratovanje i ratovanju. I neponavljanje zapadnoevropskog puta je bila zajednička perspektiva u XIX veku. Ali, istorija menja paradigme.

Ruska revolucija, koja je poslužila kao model za revolucije u XX veku, uprkos instrumentalizovanoj upotrebi marksizma, pripremljena je teorijom neponavljanja zapadnoevropskog puta. Ali, planirani skok nije bio i stvarni skok. Carsku Rusiju su, preko sovjetske vlasti, nadživele njene bitne karakteristike: imperijalnost i dominacija države nad društvom.

Antonio Gramši je 1918. godine pisao da su ruski marksisti imali revoluciju „protiv Kapitala“ i „uprkos Kapitalu“, i stvorio je termin „revolucija – kontrarevolucija“. Njime je hteo da kaže da, posle radikalizma koji prati svaku revoluciju, posle političkog skoka napred, uvek dolazi do mirenja s prošlošću, jer novi odnosi ne obuhvataju totalitet proizvodnih snaga, te su, uprkos hegemonije, prisiljeni na kompromis sa starim načinom života i ideologijom.³² Nešto slično se danas dešava i u svim istočnoevropskim zemljama. Stara paradigma neponavljanja zapadnoevropskog puta istorijski se iscrpla. Ali, ona je još uvek mentalitet, supstrat, habitus, način ponašanja. Zapadnjaštvo nije ideologija i nije cilj zadat ljudskom rodu.³³ Ali, u evropskom putu, ne u hronološkom već u vrednosnom smislu, imajući u vidu pre svega prosvetiteljstvo, moguća je zajednička perspektiva balkanskih i južnoslovenskih naroda. Stvarnost bi ovde, kao i na Zapadu, morala da oblikuje ideje, a ne obrnuto. Na ovom tragu je i odgovor, ne toliko na pitanje perspektive levice u Srbiji danas, nego perspektive i same Srbije. Ni levi ni desni populizam – već izvan i jednog i drugog.

Latinka Perović