Nakon osvajanja ovogodišnjeg Wimbledona cio svijet govori o mladom španskom teniseru Carlosu Alcarazu. Sa samo 20 godina ovaj vanredno nadareni sportist bit će – to je već sada bez sumnje jasno – dostojan nasljednik Rogera Federera, Rafaela Nadala i Novaka Đokovića, koga je i pobijedio u finalnom meču 16. jula. I dok svjetski mediji uglavnom razglabaju o načinu igre, talentu i karakteru ove mlade teniske zvijezde, meni u oči upada njegovo prezime. U Španiji i u španskom jeziku postoje mnoge zajedničke imenice, lična ili imena mjesta koja počinju prefiksom „al-“. Tek ovlaš bačen pogled na geografsku kartu ove velike južnoevropske zemlje daje nam imena gradova poput „Alicante“, „Almería“, „Albacete“ itd. I kod ličnih imena je slično: „Almodóvar“ je prezime možda najpoznatijeg španskog režisera današnjice, „Almudena“ je lokalni španski naziv za Djevicu Mariju, zaštitnicu glavnoga grada Madrida po kojoj je nazvana i katedrala u ovom gradu.
Zajedničko svim ovim imenima i nazivima je njihovo arapsko porijeklo. Grad Alicante (na valensijskom jeziku „Alacant“) je arapski „al-Laqant (اللَّقَنْت)“, što znači „bijeli“, Almería dolazi od „al-Mariyyāt (لمرية)“ u značenju „osmatračnica“ dok Albacete nosi u sebi arapski korijen „al-Basit“ (البسيط) – ravnica. Režiser Pedro Almodóvar nosi prezime koje znači „okruglo brdo“, a Almudena je često žensko špansko ime koje se izvodi iz arapskog naziva za citadelu. I naš mlađahni teniser s početka priče nosi prezime arapskoga porijekla: neki etimolozi kažu da potječe od naziva za trešnjino drvo, a neki smatraju da mu je osnova arapska riječ za vrč. Slažu se u tome da je „Alcaraz“ prezime koje se izvodi od toponima (imena mjesta) u regionu Albacete u današnjoj španskoj autonomnoj zajednici Castilla-La Mancha.
Gotovo je nemoguće opisati sve aspekte utjecaja arapske civilizacije na špansku kulturu i jezik. Arapski je poslije latinskog najveći leksički donor kastiljskoga jezika. Pretpostavlja se da u današnjem španskom i dalje egzistira oko hiljadu arapskih korijena riječi te oko tri hiljade različitih izvedenica, što čini oko 8 posto ukupnoga vokabulara toga jezika. Vremenom, mnoge arapske riječi su zamijenjene, no neke od njih i dalje čine osnovicu španskog rječničkog fonda: „aceite“ je španska riječ za ulje, „aceituna“ za maslinu, a oboje se izvode od arapskog „az-zayt (الزَّيْت)“ i „az-zaytūn (الزَّيْتُون)“, koji su opet srodni s našim zejtinom. Arapskog porijekla su i riječi za jastuk („almohada“), tepih („alfombra“), gradsku četvrt („barrio“), utikač („enchufe“) ili šah („ajedrez“). Takva je i španska riječ „hasta“, koju svi poznajemo iz pozdrava „hasta la vista“. Ovog proljeća održani su lokalni izbori u Španiji na kojima su se birali gradonačelnici – španska riječ za gradonačelnika „alcalde“ je također arabizam – od arapskog „al-qadi“, koji je osnova i za bosanski izraz „kadija“ (sudac). Kada govornici španskog jezika žele reći „Ako Bog da!“, upotrebljavaju ponekad izraz „ojalá“, što je ustvari arapsko i naše „inšallah“. Pored već pobrojanih karakterističnih toponima s prefiksom „al-“ interesantno je napomenuti da su neke od najpoznatijih turističkih atrakcija u cijeloj Španiji ustvari posuđenice iz arapskoga u kastiljski ili katalonski jezik: Alhambra u Granadi, Rambla u Barceloni, Aljafería u Zaragozi, ili Alcazaba (u srodstvu s našom riječi „kasaba“) u Málagi. Čak i jedna od najvećih španskih rijeka Guadalquivir ne znači na arapskom ništa drugo do „velika rijeka“.
Nabrajati bismo mogli ovako u nedogled. Utkanost islamske i arapske komponente u temelje španske kulture potječe iz skoro osam dugih vijekova prisutnosti Arapa i Berbera (Amaziga) na Iberijskom poluotoku. Od 711. do 1492. muslimanska kraljevstva držala su različito velike teritorije stare Iberije pod svojom kontrolom – ovaj period se u historiji Španije i Portugala naziva Al-Andaluzom. Do sredine 13. stoljeća muslimanske teritorije su obuhvatale veliki dio poluotoka, a posljednja teritorija koju su muslimani zadržali do kraja 15. stoljeća bio je Granadski emirat kojeg je definitivno porazila Kraljevina Kastilja 2. januara 1492.
Historijski je kuriozum da će upravo pad posljednje muslimanske države na Iberijskom polutoku značiti i uspon i oblikovanje Španije kao snažne kraljevine i svjetske kolonijalne sile. Ujedinjenje Kraljevine Kastilje i Krune od Aragona dogodilo se 1479. godine, svega 13 godina prije pada Granade, vjenčanjem kastiljske kraljice Izabele i aragonskog kralja Ferdinanda. Tako su stvoreni temelji ujedinjene Španije u koje je snažno utkana katolička vjera. Definitivnim protjerivanjem Jevreja Sefarda Ediktom iz Alhambre izdanim 31. marta 1492, nepuna tri mjeseca nakon pada Granade, te prisiljavanjem preostalih muslimana na prelazak na katoličanstvo svega nekoliko godina kasnije Kraljevina Španija željela se u tadašnjoj Evropi, prestrašenoj napredovanjem Osmanlija na jugoistoku kontinenta, pozicionirati kao čvrst bedem odbrane kršćanstva. U isto vrijeme Kristofor Kolumbo će stvoriti preduvjete za španski kolonijalizam i širenje španskog jezika i kulture na američkome kontinentu. Za to vrijeme, preostalim španskim muslimanima, koji su od prisilne konverzije bili nazivani moriskima („moriscos“), nije u narednim decenijama mnogo pomoglo što su preuzeli kršćanska imena ili što su neki od njih čak i postali revnosni katolici. U decenijskom strahu od nelojalnosti i mogućeg savezništva s Osmanlijama te oslanjajući se na tvrdolinijaške biskupe, kralj Filip III odlučio je između 1609. i 1614. godine protjerati između 275.000 i 300.000 bivših muslimana sa španske teritorije nakon što je njegov prethodnik Filip II već bio uveo niz restriktivnih mjera poput zabrane muslimanskog odijevanja, upotrebe arapskog jezika ili raseljavanja bivših muslimana iz Granade po ostalim dijelovima kraljevstva u strahu od pobuna. Većina protjeranih andaluzijskih muslimana skrasila se u Maroku, Alžiru i Tunisu gdje i danas čuvaju običaje, posebno muziku, starog Al-Andaluza. Time je Španija postala možda i prva evropska zemlja koja je izvršila organizovano etničko čišćenje svoga stanovništva, kako to zaključuje britanski historičar i novinar Matthew Carr u svojoj briljantnoj knjizi „Blood and Faith. The Purging of Muslim Spain“ upozoravajući istovremeno na zabrinjavajući stepen islamofobije u današnoj Evropi.
No, i pored enormnog pritiska i represivnih mjera inkvizicije historičari procjenjuju da su se mnogi protjerani moriski, ipak, vratili na Iberijski poluotok. U posljednjim decenijama, posebno nakon uspostave demokratije, moderna španska država promijenila je odnos prema svome muslimanskom nasljeđu – mnogi historičari i intelektualci govore o španskoj kulturi koja je prožeta konceptom „konvivencije“ – suživota muslimanske, kršćanske i jevrejske zajednice.
Koliko se promijenio odnos španske države prema periodu Al-Andaluza, govori i novi raskošni muzej koji je otvoren krajem juna ove godine u Madridu. Museo de Colecciones Reales ili Muzej kraljevskih kolekcija smješten je pored kraljevske palače Palacio Real i madridske katedrale Almudena u parku simboličnog naziva Campo del Moro (zapravo „maursko polje“). Prilikom izgradnje zgrade muzeja otkriveni su ostaci gradskog zida iz vremena Umajada. Kordopski emir Muhamed I dao je u drugoj polovini 9. stoljeća izgraditi utvrdu na mjestu na kojem se danas nalazi kraljevska palača udarivši tako temelje kasnijem gradu Madridu koji je 1561. postao i središte španskog dvora. Čak i prvi pisani dokaz naziva grada dolazi od arapske riječi „majrit (مجريط)“ u značenju vrelo ili voda, što bi ujedno moglo biti i porijeklo imena španske prijestolnice. Sada su ostaci prvobitne umajadske utvrde uvršteni u madridske Kraljevske kolekcije – zbirke istih onih kraljeva koji su prije 400 godina odlučili izbrisati sve tragove muslimanskog života na tlu Španije. I nisu uspjeli.