Travnička anahronika
Tvrdnja jednog istoričara o kraljevskom porezniku za ispašu stoke nomadskih ovčara, koji se zvao travnik i po kojem je grad dobio ime, u kamenolomu urbanih mitova pretvara se u tlapnju. Onomastičkim mapiranjem istoriografske građe ne nalazimo takvog poreznika Bosanskog kraljevstva i naziv Travnik ima porijeklo i značenje u sasvim običnoj enciklopedijsko-rječničkoj natuknici o mikrotoponimu za livade i pašnjake.
Onomastika čaršije je raznovrsna, kao i njena istorija, seže u srednjovjekovlje sa zadržanim nazivom najstarije ulice Varoš, izvorno, od hungarizma malo urbano naselje uz tvrđavu, kao nukleusa razvoja Travnika. Osmanlije su tu riječ koristili za mahalu naseljenu hrišćanskim stanovništvom.
Ne postoji travnikofil koji ne bi dao kraljevstvo da ustanovi gdje je bila Mabatić Brećota, livada zapisana u jednom od najstarijih dokumenata iz prošlosti grada, u kojem su navedena prva poznata imena Travnjaka, Redulice Doglovića i Radoja, sina Perivića, i brata mu Vuka.
Najvišim počastima bio bi odlikovan onaj ko bi odgonetnuo značenje imena rijeke koja protiče kroz grad, pretpostavlja se da Lašva potiče iz jezika ilirskih naroda.
Gradsko nazivlje mahom je iz doba osmanske vladavine i svojevrsnu onomastičku inventuru mahala, ulica i gradskih predjela obavio je prilikom jedne posjete rodnom gradu učeni Derviš M. Korkut, a to je zabilježio travnički novinar Mustafa Gafić.
Sevdalinka u kojoj zenđil udovica prodaje beaz anteriju podsjeća na skoro zaboravljeni naziv Daltabanik, predio na periferiji Gornje čaršije, koji doslovno znači bosonog, simbolički označava mahalu u kojoj je nastanjeno najsiromašnije stanovništvo.
Iznad Daltabanika je Sejrandžik, prema turskoj riječi seyrancik, Mali vidikovac ili Malo izletište, gdje je posljednji travnički vezir Tahir-paša sagradio ljetni saraj, potom je tu bilo Malo sjemenište Velike nadbiskupske gimnazije, a već dugo vremena postoji Sanatorij za plućne bolesti.
Čatale na turskom jeziku znači račve ili rašlje, i u mahali s tim nazivom postoji izvor s dva rukavca.
Čabar je turcizam za drvenu kacu u kojoj se pralo rublje i po tome se nazvao davno zatrpani izvor i potok Čabruša, na kojem se osim pranja štavila koža u tabhanama, po vodotoku je prozvana i mahala, čiji se naziv održao.
Najkraća ulica u gradu zove se Čila po perzijskoj riječi čihl za četrdesetodnevnu pokoru u derviškoj inicijaciji, tako se nazivala i džamija koja je tu postojala.
Ispod Musale, travnatog platoa koji je služio za skupne molitve muslimana i političke skupove, postojale su ulice nazvane po zanatlijama koji su tu imali dućane i radionice, Čizmedžiluk, Abadžije, Samardžije, a na mjestu današnje gasulhane bio je hamam, pored njega sinagoga.
U vezirski Konak ulazilo se kroz kapiju kod Hadži Ali-begove džamije i Travnjaci su taj dio Gornje čaršije zvali Kapija.
Po lijepom sedrenom, na svod zidanom mostu preko Lašve nazvana je obližnja mahala Konatur, što u arapskom jeziku (qunatir) ima značenje mosta. Prešavši preko njega, stupalo se u strmu ulicu Krndija, što bi na turskom jeziku značilo nešto što je staro i dotrajalo, isječeno ili razbijeno na dijelove…
Preko Kahvice išlo se na Tepedžik, mahalu u brdovitom dijelu grada iznad tvrđave, što i jeste značenje riječi na turskom, malo brdo ili brežuljak.
Još nije razjašnjeno porijeklo i značenje naziva ulice u kojoj je rođen Ivo Andrić, Zenjak.
Originalni naziv za Bašbunar je Bunarbaša (doslovno: glava vrela), promijenila ga je austrougarska vlast uz negodovanje i protivljenje lokalnih žitelja. Kao neki recidiv Bunarbaša je sačuvana u nazivu sliva izvora Dokuzi, Hazna i Jala, tako se danas zove potok koji protiče pored Šarene džamije, mada je taj kratki vodotok u jednoj vakufnami nazvan rijeka Dokuzi.
Lingvističko-semantički paradoks prebiva u nazivu Jeni za najstariju postojeću džamiju: riječ jeni na turskom jeziku znači nova!
Prvobitni nazivi travničkih mahala su Bajazid han sultana, Muslihuddin halife (današnja Potur mahala, u kraćem periodu Ulica Koče Popovića te Ulica 22. oktobar), Sufi Ferhada, Mehmed Čelebije, Hasana dizdara i Hadži Džafera.
Istorijske mijene, od Austro-Ugarske okupacije do danas, prepoznaju se u nazivu glavne ulice, koja je nosila imena vojvode Württemberga, kralja Petra Karađorđevića, poglavnika Ante Pavelića i maršala Tita, sada nazvane Bosanska.
Zbog razvoja turizma preimenovana je tvrđava jednostavno nazvana Grad u Stari grad, Plava voda je kao atraktivniji naziv uveden za kratku rijeku Šumeće i taj dio istoimene mahale s mikrolokalitetom Derventa.
Za socijalističko razdoblje karakteristično je davanje imena stambenim zgradama: Parnjače, Zvijezde, Glista, Grozdovi, Đerdan, Direktorica, Doktorica, Koreja…
Jedan od neobičnih naziva u svakodnevnom govoru starih Travnjaka je „iza Lašve“, izraz koji se odnosi na desnu obalu Lašve, vjerovatno zbog što je veći gradske zone na lijevoj obali rijeke.
Tradicionalni nazivi sve više jenjavaju u govoru čaršije i uglavnom su nepoznanica za mlade naraštaje, ova anahronika podsjećanje je na onomastičko znanje i razlikovanje svih staza, kapidžika i prolaza svoje zamršene varoši.