Travnička anahronika
Podzemne vode na kojima počiva grad svakako su jedan razlog, dočim fizika i metafizika ne mogu objasniti druge uzroke kojima Travnik, do dana današnjeg, privlači neobične ljude živopisnog izgleda i čudnih životopisa.
U prozama Ive Andrića četvorica pustolova nastupili su kao književni likovi zbog boravka u vezirskom gradu i ova će anahronika zaviriti u istoriografske izvore koje je pisac koristio u književnom radu.
*
Lorenzo Gambini prvi je spomenut u Travničkoj hronici. S neispravnim pasošem, koji mu je izdao Generalni policijski komesarijat u Marseilleu za putovanje u Milano, putujući sa ženom i kćerkom kroz Švicarsku, Njemačku, Austriju i Mađarsku stigao je s grupom avanturista u Travnik, s namjerom da se tu nastani. D'Avna, prvi dragoman Francuskog generalnog konzulata, kao znalac svih talijanskih i levantinskih dijalekata prokazao ga je kao nekog ko je rođen u talijanskoj porodici negdje u Vlaškoj, a ne u Milanu, kako se predstavljao Lorenzo Gambini.
Pasoš mu je zadržan u Konzulatu a njemu ponuđen novac i vodič da ga odvede u Dalmaciju, na što je on odgovorio da bi sebi radije prošišao kuršum kroz glavu.
Sutradan je otišao na konju sa drugim avanturistima, jako veseo i izrugujući se francuskom konzulatu i svim Francuzima…
*
I njega su otplavili iz Bosne piće, skitnja i događaji.
Chev. d'or Cerfberr Mendelshem. Cerf Mendelesheim. Samson. Ismail Raif. Ibrahim Mansour efendija.
Jevrejin iz Strasbourga u Mèmoires sur la Gréce et l'Albanie pendant Gouvernement d'Ali-pascha; par Ibrahim-Mansour-Efendi, Commandant du Génie, an service de ce visir predstavlja se kao husar u Drugoj husarskoj regimenti u Parizu; na putovanju u opasnu misiju u Egiptu zarobljavaju ga Englezi i odvode u zatvor u Palermo; oslobođen, vraća se u Francusku, Napoleonu piše protestno pismo, ponovo biva u zatvoru, odakle se izbavi po ekploziji paklenog stroja; iz Strasbourga ode u Carigrad, prihvati islam i kao Ismail Raif postade bimbaša nizamski, ženjen udovicom janičarskog čorbadžije a kćerkom sultanovog poslanika u Beču; napustivši vojnu karijeru, boravi u Peterburgu, Stockholmu i Copenhagenu; pod imenom Mendelesheim živi u Kaselu kao činovnik ministarstva spoljnih poslova kraljevine Westfalen.
Čamcem s dvojicom veslača i poštanskom kočijom iz Beča preko Budimpešte dođe u Bosanski ejalet. Tajeći svoju prošlost, pred kadijom u Bosanskom Brodu ponovo je prihvatio islam, a ovaj mu je glavu omotao turbanom načinjenim od vlastitog pojasa, opremio ga pismom za kajmakama u Travniku, koji ga primi dobro i predstavi glavnim ljudima u gradu.
Uplašen spletkama i neograničenom moći francuskog konzula Pierrea Davida, pribježište je potražio osam milja od Travnika, u Skoplju, u porodici vezira Sulejman-paše Skopljaka, dok je on ratovao u Srbiji. Pašini sinovi, naročito mirimiran tj. paša od dva repa, Mustafa-bej, navaljivaše da ostane kod njih i Ismail Raif odluči se da tu provede zimu.
Ja nisam htio da se javljam ni francuskom ni austrijskom konzulu iz mudre predohrane.
Ovoj besprijekornoj memoarskoj naraciji ne odgovara ton izvještaja francuskog konzula:
Pošto je proveo neko vrijeme u Travniku, ne posjetivši ni francuskog ni austrijskog konzula, otišao je do ovog posljednjeg. G. fon Paulić je otada održavao tajne sastanke sa ovim otpadnikom. Mene je posjetio jednom, pod izgovorom da posluži kao tumač jednom Turčinu; govorio je jako dobrim francuskim jezikom. Iz Skoplja mi je napisao jedno pismo čiju kopiju prilažem:
Dozvolite mi, gospodine generalni konzule, da Vam se obratim s molbom za jednu uslugu, koju mi je stavio u dužnost da Vam prenesem Mustafa-beg, sin Sulejman-paše. On bi želio jednu ili dvije boce konjaka. Ja sam, iskorištavajući svaku priliku da kod sve ove gospode stvorim visoko mišljenje o Francuskoj, hvalio visoke kvalitete francuske rakije, koja nadvisuje sve ostale, i sada treba da se oni u to i sami uvjere, što zavisi od predusretljivosti g. generalnog konzula. Ako ne bi bilo konjaka, onda bi Kirschwasser ili ma koji drugi liker, vrlo jak, izazvao isti učinak, s obzirom da Turci vole žestoka pića, a najviše ona koja najviše opijaju…
Čitajući dalje memoarsko štivo, saznajemo da je pašin sin Ibrahim-bej, alaj-bej bosanskih spahija i ajan Hlevna, zamolio da ime Ismail promijeni u njegovo ime, Ibrahim; Sulejman-paša pozva ga da mu se pridruži u vojnom pohodu, opremiše ga oružjem iz vezirove riznice i najboljim konjima, Mustafa-bej obdari ga pištoljima okovanim zlatom a Ibrahim-bej mu pruži svoju bojnu sablju pa okićen zlatom vezenim maramama i peškirima ode za Srbiju, predvodeći 468 vojnika i 90 hrišćana sa budacima i lopatama kao pionirsku četu. Na ratištu njegovi savjeti pripomogli su zauzimanje Loznice i Šapca te predaju Beograda; Sulejman-paša kao jedno odlikovanje pridodao je njegovom imenu Ibrahim prezime Manzour – Pobjednik, za zasluge dobi kuću i zemlju brata Crnog Đorđa, dvije lijepe i mlade robinje Srpkinje, šest robova Srba, šezdeset krava i volova, dvanaest bikova, sto dvadeset ovnova te od paše dobi i dva konja, dvanaest kesa novca i uz veliku ceremoniju bi ogrnut počasnim ćurkom.
Napusti Srbiju pod izgovorom da ide u Mekku obaviti hadž, pa izbivajući po Carigradu, Odesi, Vlaškoj, Beču, Trstu, Siciliji i Moreji, zaustavi se na tri godine kod Ali-paše u Janinu. Odatle pobježe i preko Sirije ili Egipta vrati se u Francusku.
*
Osam dana provedenih u Travniku Charlesa Pépina učinili su trećim pustolovom u romanu o konzulskim vremenima.
Izdajući se za husarskog oficira u službi Velike Varšavske grofovije, izjavio je u Francuskom konzulatu da napušta službu u Poljskoj i da ide u logor velikom veziru, koga lično poznaje.
*
U Andrićevu Kuću na osami ušao je onaj kome su osmanlije podigle veleljepno turbe i nišane a u francuskoj domovini postao dio književnosti i popularne kulture s trotomnim stripom o njegovom razbarušenom životu.
Francuski grof, austrijski feldmaršal i turski paša – sve je to bio Claude Alexander, Comte de Bonneval.
To je snažan pedesetogodišnjak, ukoljica, raspikuća, gurman i veseljak sa otresitošću i samopouzdanjem francuskog feudalca, sa prodornošću avanturiste i bludnog sina. Nesravnjiv kavaljer, drzak na kocki, strašan u dvoboju.
Čuven po suludoj hrabrosti u bitkama i ratovima, po vojnim vještinama i raznim tehničkim znanjima, visoki artiljerijski oficir francuske i austrijske vojske svađao se i sukobljavao s ministrima i prinčevima kao što je Eugen iz kuće Savoya, bivao odlikovan najvišim vojnim počastima i osuđivan na smrt.
O prebjegu koji se dopisivao s Voltaireom i Montesquieuom, sretao sa Casanovom, ljetopisni zapis je ostavio fra Nikola Lašvanin:
Pobigav od cesara, dojde marešal Bonavalle i staja ove sve godine u Travniku. I paša mu dava što god je od potribe, i njemu i družini.
Ozgor rečeni đeneral Bonavalle ode sa pašom u Sarajevo i tu se poturči – on i njegova dva druga. I njemu dadiše ime Ahmed-beg. Potom toga ode u Carigrad, gdi ga učiniše topčagom.
Kad se s austrijske lađe iskrcao u Dubrovniku, umjesto da produži za otok Krf gdje je trebao obaviti vojnu inspekciju, zaputi se u Bosnu, gdje najprije dođe, a gdje drugo negoli u Travnik, da pred vezirom Gazi Ahmed-pašom izrazi spremnost da pristupi osmanskoj vojsci. Dokazujući se kao osnivač merzerskog korpusa u mnogim vojnama od Beograda do Rusije, od velikog vezira Topal Osman-paše dobi zadatak reformisanja artiljerije u osmanskoj vojsci i titulu paše, s nadimkom Humbaradži.
Važna figura na osmanskom dvoru, pao je u sultansku nemilost i zapao progonstva, odakle se sretno povrati da napiše Memoires du comte de Bonneval, Ci-devant General d'Infanterie au service de Sa Majeste Imperiale & Catholique.