Travnička anahronika
Od starih Travnjaka čuo sam govoriti da je dovoljno tri puta krampom udariti u tlo mahala pored tvrđave, pa da poteče izvor pitke vode!
Po čaršiji, mahalama, sokacima, čikmama, baščama i lukama uz Lašvu rijeku tekli su potoci zbog kojih je Evlija Čelebija vidio Travnik kao grad sa hiljadu vrela. Travnik se mogao zvati i Vodnik jer je sazdan na vodama tekućicama, nadzemnim i podzemnim.
Da nema voda, ne bi bilo ni grada kojeg su gledale oči Mehmeda II Fatiha, Dursun-bega, 77 vezira – od Halil-paše Ćose do Mehmed Tahir-paše, Pierra Davida, Jacquesa Pouquevilla, Chaumette Des Fossèsa, Paula von Mittessera, Jacoba von Paulicha, Josepha Simbschena, Cèsara d’ Avenata, Nicolausa Rotte, Marina Colognie, Ismaila Raifa alias Ibrahim Manzur efendije, Lorenza Gambinija, Charlesa Pèpina, Comte de Bonneval Ahmed-paše Kumbaraci baše, Huseina kapetan Gradaščevića, Omer-paše Latasa, dr. Gabora Galanthaya, Ilhamije, Bulbulije, Mejlije, Vjekoslava Karasa, James Henry Skenea, Otto Blaua, Otto Sendtera, Ami Bouea, Dževdet efendije, Württemberga vojvode, princa Rudolfa Habsburškog, Ericha Brandisa, Ivana Kukuljevića Sakcinskog, Matije Mažuranića, Aleksandra Giljferdinga, George Arthur Evansa, Charlesa Iriarta, Heinricha Rennera, Ive Andrića, Srebrenke Sene Jurinac, Jozefa Paleničeka, Bernarda Ricea, Miss Dickinson, Franje Lipskog, braće Kulenović, dr. Grge Novaka, Derviša M. Korkuta, Moni Levija, Ivana Krndelja, Antuna Mavraka, Josipa Vandota, Antona Rakigjije, Maksimilijana Erenrajha, Nicolasa Bouviera, Zuke Džumhura, Josipa Broza Tita, princeze Diane…
Od istočne do zapadne periferije grada Enver Sujoldžić popisuje 50 izvora i potoka, no i najboljem poznavaocu prošlosti Travnika izmiče izvor u avliji golubara Krügera iz Potur mahale.
Matica im je Lašva, zlatonosna rijeka kojoj Skender Kulenović tepa da je od izvora do ušća ljepotica.
Mapa podzemnih voda još nije ustanovljena, a na tim nevidljivim vodotocima počiva idiomski poredak stvari u gradu.
U tuhafli gradu i s vodama mora biti drugačije i mimosvijet.
Čudo je božije da neki potoci ljeti teku a zimi presuše – Evlija Čelebija opisuje Hendek koji od istopljenih snjegova s Vlašića i proljetnih kiša goropadan huči pod mostom varoške tvrđave i onda presahne, da ne ostane ni srk vode u bugetima.
Uz njega su tri izvora, Jala, Hazna i Dokuzi, za koje se smatralo da dolaze iz istih vlašićkih nutrina, no nejasno je bilo zašto su te vode zvane mehkim, jer su bez kamenca, i za mjeseca ramazana, a zbog iftara, dolazilo se po vodu iz najdaljih gradskih mahala. Hidrografskim opitima ustanovljeno je da ovi izvori dolaze sa Vilenice, brda na suprotnoj strani grada, odakle se vodena žila spušta, prolazi ispod korita Lašve pa izbija na vrh Varoš ulice.
Šumeće se po hidrografskim karakteristikama može smatrati kraškom rijekom i jedna je od najkraćih evropskih rijeka. Na glasu je kao dobra voda za piće i osim Travnika, uskoro će proteći kroz slavine u Zenici i Vitezu. Dolazi iz dubina Vlašića, a u planinskim vrtačama između Kraljice, Vlaške gromile i Ljute grede, gdje se tope snjegovi i slijevaju kiše, nastale su male deponije smeća.
Najveća vizuelna atrakcija Vodnik grada posljednji put je viđena početkom 1960-ih godina. Na fotografijama i razglednicama nastalim od austrougarske okupacije do kraja Kraljevine Jugoslavije ističe se neobičan vodotok: s vrha brda Bukovice, koje izgleda kao krater vulkana, umjesto vrele lave, niz kameno korito Velikog doruka valja se prava rijeka koja nastane samo pri iznimno snažnim pljuskovima i strmoglavljuje se do Lašve, koju je znala zajaziti nanesenim šljunkom i kamenom.
Vode su mu oblikovale arhitekturu kroz sedrene mostove, hamame, drvene šadrvane, kamene česme, uz soundtrack čaršije od klepeta prala, stupa i vodenica. Vodovod s tomrucima i sujoldžijama postojao je od 16. stoljeća.
Travnjaci, nekad sljubljeni s vodama u adetima, zanatima i ćeifu da ih se može gledati brze i bistre, dobrano su zanemarili naslijeđe, izgubio se kultni odnos.
Neki su izvori, s njima i potoci, jednostavno zatrpani zbog urbanističkih planova ili samovolje mještana, voda je nestala kao D.B. Cooper.
Osim sedam česmi i dva originalna mosta, nestalo je svih vodogradnji.
U Lašvi i potocima koji još teku kroz grad svakovrsnog je smeća i otpada. Mali gaj u Biloj, mušičarske staze „Ludvig Tibold“ i „Ivo Petrović Oko“ jedini su dijelovi toka dugog skoro 50 km sa čistim koritom rijeke i obalama koje slute iz djetinjstva zapamćeni miris ikre i krljušti.
Nekad rijeka-fenomen za ribolov i ribare – ni u jednoj od svih bosanskohercegovačkih rijeka nije se moglo uloviti više kapitalnih pastrmki, lipljenova i mladica za kraće vrijeme i na kraćem potezu – danas se u gornjem toku riblji fond potočnih pastrmki i lipljenova doslovno može izmjeriti brojem prstiju na rukama. Distopijska misao Cormac McCarthyjevog putnika “Možda je u planinskim potocima bilo pastrmki” nije literarno predskazanje.
Ubili su hljeb u Skenderovoj ljepotici industrijskim otpadnim vodama, gradskom kanalizacijom bez kolektora, teškom mehanizacijom za pretvaranje riječnog korita u protočni kanal pod egidom zaštite od poplava, i kad se činilo da je učinjeno sve što se moglo da se rijeka dotuče i skroz umrtvi, najavljeno je izmještanje korita Lašve u potezu od nekoliko kilometara zbog izgradnje brze ceste.
Travnjaci, odrođeni od svojih voda, teško bi danas grad mogli zvati Vodnik.
***
Prirodna katastrofa u Pompeji dogodila se iznenadno i brzo, umrlo je sve što je bilo živo u tom gradu, umoren je i gradski hroničar, koji nije stigao zapisati razmjere nesreće.
Ova anahronika bilježi da se na dvadeset prvi januarski dan dogodila ekološka katastrofa s istim posljedicama kao u Pompeji, pobijen je riblji rod i sve što je živo u jednoj rijeci. Iznenadno i brzo u donjem toku Lašve, kod Viteza, uništeno je sve što posljednjih 15 godina ribarskom upornošću rade članovi Udruge sportskih ribolovaca Vitez kroz Mini centar za revitalizaciju autohtonih salmonidnih vrsta riba na mrijestilištu Kremenik, odakle uzgojenu mlađ potočnih pastrmki i mladica odnose u rijeku i planinske potoke.
Naglim podizanjem brane na hidrocentrali, poput vulkanske erupcije, potekle su ogromne količine mulja koji je naprosto zagušio ribu i najvjerovatnije da nizvodno, možebitno sve do ušća Lašve u Bosnu, nije opstala ni jedna riblja vrsta.
Kad Beograd bude gotov, doći će drugovi Staljin i Molotov!
Francuska i Kanada biće zemlje udruženog rada!
Bosna i Hercegovina kandidat za EU!