Sudijska nadoknada
Koliko je Prva fudbalska liga bivše države bila jaka i evropski relevantna se i danas, tri decenije nakon njene smrti, može nadugo i naširoko raspredati. Nasuprot koncentraciji domaćeg kvaliteta (niko od jugoslovenskih igrača nije mogao u inostranstvo prije navršenih 28) stajale su brojne sudijske spačke, politička uplitanja i mešetarenja fudbalskog saveza, pa su mnoge sezone dovođene i iza ruba regularnosti, a prvoligaški karavan svako malo bivao opterećen nekom od afera. Tendeciozno suđenje, namještanje/kupovina/prodaja rezultata i bodova, pare ispod stola za bombastične transfere, teška i, počesto, beznadežna gostovanja… kaljali su dresove, kopačke i štucne nekih od najtalentovanijih evropskih igrača tog vremena. I oni koji su imali svu sreću tog svijeta da neozlijeđeni i (manje-više) čistog obraza dočekaju dvadeset osmu, mogli su tek pred kraj karijere ponešto, naravno vani, i da gurnu u zadnji džep na šorcu. E, za to je trebalo da te neko prije teško dočekane pečalbe u Evropi i vidi na njenoj, klupskoj međunarodnoj sceni.
Veliki „mali“ u Evropi
Osim favorizovane „velike četvorke“ (Crvena zvezda, Partizan, Hajduk i Dinamo) od koje se to – zbog tradicionalno najjačih sastava, te skoro spojenih plasmana u TOP 4 ili osvajanja Kupa što obezbjeđivali su učešće u UEFA-inim takmičenjima – i očekivalo, značajne su evropske priče obezbjeđivali i „manji“, te po svemu siromašniji klubovi od čet'ri konja debela.
Do početka 1980-ih, četvrtfinale Kupa evropskih šampiona je na svom kontu imala novosadska Vojvodina (1966/67), četvrtfinale Kupa UEFA sarajevski Željezničar (1971/72), OFK Beograd (1972/73) i mostarski Velež (1974/75); NK Rijeka je u sezoni 1979/80. došla među osam najboljih u Kupu pobjednika kupova, a „Romantičari sa Karaburme“ 1962/63. u istom takmičenju stigli čak do polufinala. Prva liga SFRJ je, tako, u sezoni 1979/80. završila očekivanom Zvezdinom titulom, ali i potpuno neočekivanim plasmanom Sarajeva, niškog Radničkog i kruševačkog Napretka na drugo, treće i četvrto mjesto koja su vodila u Kup UEFA 1980/81.
I dok su Sarajlije i Kruševljani već u prvom kolu naletjeli na njemački, što zapadni (HSV), što istočni (Dynamo Dresden) runjav nos, Nišlije su osvjetlale obraz i u svom premijernom nastupu u ovom takmičenju stigle do trećeg kola (osmine finala) gdje ih je sa 2:2 na Čairu i 5:0 u Alkmaaru eliminisao kasniji finalista, holandski AZ 67. Dragan Pantelić je već uveliko bio reprezentativni golman Jugoslavije, a pobjede nad austrijskim LASK-om i bugarskim Beroeom u Kupu UEFA te sezone pomogle su njemu i napadaču Dušanu Mitoševiću da zasluže transfere u francuske Bordeaux i Nimes. Radnički je i u domaćem prvenstvu (opet) igrao sjajno, ponovo završio treći (samo tri boda manje od opet prve C. zvezde), pa su izabranicima Dušana Duce Nenkovića dva ponajbolja igrača u amanet, između ostalog, ostavila i novu priliku za dokazivanje na evropskoj nogometnoj sceni.
Italija na Čairu
Brkati golmani Stevanović i Milenković, stameni i ne baš najnježniji stoperi Vojinović, Drizić i Panajotović, britki desni bekovi Halilović i Gavrilović, na lijevom beku povremeni reprezantativac Obradović. U sredini Branislav Đorđević, Dragan Džaja Radosavljević, pa još jedan povremeni reprezentativac Bojović. Na desnom krilu mali, brzi, neugodni Samid Beganović, na lijevom 21-godišnji dečko koji obećava, Miroslav Miki Aleksić. U špicu lažna devetka Slavoljub Nikolić koji ne zabija, ali asistira i veze, te Miodrag Redža Stojiljković, 31-godišnji rutiner i klupska legenda.
„U ono vreme ko god nam je dolazio u goste na Čair važila je deviza: ‘Će gi bijemo!’. Bili smo tim koji je imao italijanski model. Glavni cilj nam je bio da se primi jedan ili nijedan gol. A znali smo da ćemo da ga damo. To se kaže: ‘Ko pređe centar – majka da mu umre!'“, objasnit će, decenijama kasnije, Stojiljković tadašnju fudbalsku filozofiju Radničkog.
No, da nije problem ako se u gostima prime i dva komada, najbolje je pokazala sezona 1981/82. u Kupu UEFA. Već u prvom kolu Nišlije su morale na San Paolo i u grotlu kakvo je 80 hiljada Napolijevih navijača napravilo u svom fudbalskom hramu, nisu im se davale prevelike šanse.
No, zablistao je mladi Aleksić i u jednoj kontri (79. minut) postigao fantastičan pogodak za 1:2, da bi dva minuta kasnije konačnih 2:2, nakon indirekta u kaznenom prostoru gostiju, postavio Musella.
„Leeepi gol(ovi) u gostima“, mislilo se tad u Nišu i pred revanš na Čairu za 14 dana (30. septembar 1981) najviše uzdalo u činjenicu da njihovim ljubimcima zbog tada (i sve do nedavno važećih pravila) odgovaraju i rezultati od 0:0 ili 1:1. I baš je duel tipičnih Italijana i Jugoslovena, što se na njih svojom taktikom ugledaše, polučio tvrd, nervozan i poprilično prljav meč u revanšu koji je, na oduševljenje 20-ak hiljada Meraklija na stadionu, komentatora Petra Lazovića i milionskog ex-YU TV auditorijuma, završen početnim rezultatom. Radnički je favorizovane Žabare iz daljnjeg takmičenja izbacio baš njihovom, bunkeraškom i, manje-više, destruktivnom taktikom. Tim je nakon ovog uspjeha napustio iskusni vezista Slobodan Antić koji se u 31. godini uspio domoći Marseillea i Francuske, za niške fudbalere u to vrijeme, očito, obećane zemlje.
Jaki frajko Milenković Zajko
Panike na Nišavi nije bilo ni kada se na ciriškom Hardturmu, po neviđenom blatu od terena i u kolu drugom (20. oktobar 1981), izgubilo sa glatkih, ali i zbog pojedinih sudijskih odluka Grka Platopoulosa, gorkih 0:2. Čekao je Čair svoj revanš i 4. novembra iste, 1981. godine ga i dočekao. Prvo su Đorđević sa penala u 39. i džoker s klupe Miodrag Savić fantastičnim volejom u 65. minuti odveli meč u produžetke, da bi se pri izvođenju penala istakao Zoran Zajko Milenković, odbranio dva, a treći Švicarci (Claudio Susler) sami promašili za novi, već drugu godinu zaredom plasman Radničkog u osminu finala Kupa UEFA.
Mnoga zvučna imena stajala su u UEFA-inoj ćasi prilikom žrijeba parova trećeg kola, a Real sa Nišave (kako je još od ranih 60-ih glasio nadimak niških Belih) je za protivnika dobio holandski Feyenoord. Tim kojeg je na terenu još uvijek predvodio 37-godišnji veteran i jedan od najboljih Holanđana ikad, Willem van Hanegem, sigurno je slovio za favorita, no Nišlije su lekciju od prije godinu koju im je dao spominjani AZ, dobro naučili.
U čairskom kazančetu, pred skoro 25 hiljada ljudi koji su, po kasnijem priznanju, skoro na svim mečevima sjedili na istim mjestima na stadionu, pri dnevnoj svjetlosti (Radnički će reflektore napraviti i u promet pustiti tek narednog ljeta, 15. augusta 1982. protiv tuzlanske Slobode) i sivo-smeđem ugođaju, tipičnom za tadašnju jugoistočnu Evropu, nije bilo lako kuhati se timovima sa Zapada, niti im dokazati nogometnu superiornost u odnosu na domaćina. Radosavljević u 28. i Savić u 81. minuti su tog 25. novembra obezbijedili veliki trijumf od 2:0, a do revanša je na čuvenom De Kuipu (9. decembar 1981) već uveliko pao snijeg i zima na sjeveru Starog kontinenta preuzela komandu klimatskim (ne)uvjetima.
Na ledom okovanom stadionu u Rotterdamu je bilo i klizanja i proklizavanja, fenomenalnih Milenkovićevih odbrana, ali i „pogibije“ kompletne niške ekipe u nastojanju da sačuva prednost iz prve utakmice. Bilo je i grudvanja od stane domaćih navijača u finišu, dok su Nišlije iskusno krale dragocjene sekunde prilikom vraćanja lopte iz gol-auta u igru. No, ostalo je 1:0 (Nielsen u 29. minuti) za domaćina, holandskom „De club van het volk“ (The Club of the People) nedovoljnih, a Realu iz Niša sasvim dostatnih za kolosalan, historijski uspjeh. Proljeće u Evropi i četvrtfinale Kupa UEFA.
Oplaka i Dundee
„Ne moramo ni da treniramo, pregaziće nas!“, govorio je, prema sjećanju Miloša Drizića, trener Duca Nenković koji je, nakon što je saznao ko u martu 1982. čeka Radnički u Evropi, pogledao snimak jednog meča Dundee Uniteda. Škoti su u revanšu drugog kola pomeli (5:0) Borussiju Mönchengladbach, igrali presing po cijelom terenu i u 80-im godinama prošlog vijeka postali konstanta u završnicama evropskih kupova.
„Vi da pobedite Dundee United? Nema šanse. Vi ste smešna ekipa“, govorio je Nenković svojim pulenima i takvim ih provokacijama natjerao da na gostovanju na Tannadiceu daju svoj maksimum. No, ni to nije bilo dovoljno da se izvuče išta bolje od poraza (0:2), a kako su se stvari na terenu odvijale, moralo se priznati da je Radnički još i dobro prošao.
„Igramo sa tri centarhalfa, sa petoricom pozadi i Milenković mi degažira loptu na rubu našeg 16-erca“, sjeća se Drizić. „Vidim da je njihov igrač na 20-ak metara iza mene pre nego što mi Zajko pošalje loptu. U trenutku kad je primim, on je samo metar i po od mene. Ja je šutnem u korner, nemam gde. Takav presing.“
Revanš na Čairu je, ipak, bio druga priča. Možda malo i preopuštene zbog tople dobrodošlice u gradu, zbog sigurnih 0:0 na poluvremenu i nemoći domaćina da do odmora barem prepolovi rezultatski zaostatak, škotske su se Mandarine nekako uljuljkale i u nastavku utakmice nisu očekivale fudbalsku oluju domaćina. Nju je, ušavši u igru u 46. minuti umjesto indisponiranog centarfora Radisavljevića, inicirao, zakuhao i razbuktao 30-godišnji veteran Aleksandar Panajotović.
Nekadašnji centarfor Crvene zvezde (1970-1976) je za Radnički tih godina igrao uglavnom na poziciji stopera, no da nije zaboravio da zabija golove dokazao je u 52. i 72. minuti, a kad je šest minuta prije kraja Bane Đorđević iz penala povisio na konačnih 3:0 euforiji i slavlju na niškom stadionu nije bilo kraja. Podignutoj Panajotovićevoj desnici prilikom proslava postignutih golova (i, pri tom, ispod dresa diskretno ispalom bojlerčiću), uvijek istim facama u ekstazi na zapadnoj tribini, oduševljenim navijačima koji ulijeću na teren nakon posljednjeg zvižduka bugarskog sudije Docheva… i danas, skoro pa 40 godina nakon ovog meča, zaborava na mnogo širem prostoru od jugoistočne Srbije jednostavno nema. Polufinale Kupa UEFA, ejjj?! Golemo.
Praznik u Nišu
Žrijeb polufinala Nišlije je, u konkurenciji njemačkih Kaiserslauterna i HSV-a, te švedskog IFK Göteborga, činilo se, počastio najtežim mogućim rivalom. Harmburger Sport-Verein je već bio dokazani krvnik ex-YU klubova (Hajduk – četvrtina finala KEŠ-a 1979/80, Sarajevo – prvo kolo Kupa UEFA 1980/81), a sa Hrubeschom, Kaltzom, Magathom, Bastrupom, Von Heesenom i Steinom u sastavu predstavljao pravi strah i trepet tadašnje nogometne Evrope.
7. april 1982. godine je za Niš i okolicu tako postao pravi (ne samo fudbalski) praznik, a na, u jednom danu rasprodanom i krcatom, Čairu domaćin je golovima Beganovića (49.) i Obradovića (78. minut) uspio da savlada superjakog rivala sa 2:1 (gol za goste postigao Von Heesen u 57. minutu). U revanšu će se ispostaviti da je njemački velikan ipak prejak za Radnički (5:1 za HSV), no Nišlije su i u rezultatskoj katastrofi našle razloga za ponos i zadovoljstvo. Drizić se, tako, mogao pohvaliti da mu strašni Hrubesch kojeg je čuvao tada u dvije utakmice nije dao nijedan gol, a Panajotko da je na Volksparkstadionu počasni gol u 84. minuti zabio petom i tako Radnički u mangupskom, čavrdijskom stilu ispisao iz Evrope, a sebe iz profesionalnog fudbala (karijeru nastavio u nižerazrednom Yumco Vranju).
Bilo je dosta i veliki se evropski uspjeh niškog fudbala – bez obzira što se i 1983/84. sa tad mlađahnim Draganom Piksijem Stojkovićem stiglo do osmine finala (dva poraza od splitskog Hajduka u prvom i jedinom „svejugoslovenskom“ Kup UEFA duelu ikada) – više nikada neće, ni izbliza ponoviti. Godine u kojima je Real iz Niša otvarao frizerske salone širom fudbalske Evrope i redom šišao uvažene i renomirane mušterije iz bogatijih i moćnijih nogometnih sredina i treba da se slave i pamte.
Pogotovo iz perspektive aktuelne sedmoplasiranosti u Super ligi Srbije, decenijama i miljama daleko od onih nezaboravnih popodneva kada se trošnim, Ei Niš razglasom prolamalo „Kude je taj Niš?“