Sudijska nadoknada
Šesnaesta smotra najboljeg reprezentativnog fudbala na Starom kontinentu sve je bliže, a uz Olimpijske igre (Tokio, 23. juli-8. avgust) trebala bi biti centralni sportski događaj na planeti koja se već 16 mjeseci suočava sa COVID–19 izazovom. Nevidljivi neprijatelj roda ljudskog još uvijek nije našao za shodno da ode na vječni počinak, ali je u posljednje vrijeme (restriktivnim mjerama i masovnoj vakcinaciji zahvaljujući) barem malo dremnuo kada je Evropa u pitanju, pa bi se EURO 2020 ipak, godinu dana kasnije od predviđenog, trebao odigrati u terminu od 11. juna do 11. jula 2021.
Iako se smatra kolijevkom najpopularnijeg sporta, Evropa je sa svojim kontinentalnim prvenstvima počela relativno kasno. Prva Copa America je u Argentini odigrana još pradavne 1916. godine, inicijalni Mundijal u Urugvaju 1930, pa iako je inicijativa generalnog sekretara francuske fudbalske federacije (FFF) Henrija Delaunaya o pokretanju fudbalskog prvenstva Evrope krenula još 1927, prvo je takmičenje pod imenom Kup evropskih nacija zaživjelo tek 1960., tri godine nakon Delaunayeve smrti.
Nogometnom konzervatizmu evropskih supersila čiji je rodonačelnik bila majčica Engleska (bojkot sva tri SP-a održana prije Drugog svjetskog rata) ovom su se prilikom, između ostalih, pridružili i Zapadna Njemačka i Italija, pa je učešće na inicijalnom EP-u uzelo tek 17 nacionalnih timova koji su po kup/nokaut sistemu (1 meč kući i 1 u gostima) sa kvalifikacionim razigravanjima počeli u proljeće 1959.
Šezdesete, Sovjeti i Juga
Eliminacijom (1/8 i 1/4 finala) se došlo do četiri najbolje ekipe koje su u Parizu i Marseju od 6. do 10. jula 1960. trebale odlučiti o prvom evropskom šampionu. Španski diktator Franco je svojim najboljim nogometašima u četvrtfinalu zabranio putovanje u komunistički SSSR, pa se Zbornaja komanda na završni turnir plasirala bez borbe. Na prvom će se Final Fouru (kojeg se u to vrijeme još uvijek niko nije sjetio tako imenovati) tako naći reprezentacije Francuske, Jugoslavije, Čehoslovačke i Sovjetskog Saveza, a među 4 utakmice odigrane tog ljeta u Francuskoj posebno će se istaći polufinalni dvoboj domaćina i Plavih (5:4 za Jugoslaviju), kao i finale koje je nakon velike borbe i produžetaka (u to vrijeme) ljutih rivala Jugovića i Sovjeta pripalo SSSR-u (2:1).
Kad su na završnici prvog vidjeli šta propuštaju, fudbalski su se savezi još 12 evropskih zemalja uključili u drugi Kup evropskih nacija. Na liniji bojkota „velesila“ ostala je još samo Zapadna Njemačka, no da je politika (i) u to vrijeme vedrila i oblačila nogometom pokazat će odbijanje Grka da protiv Albanaca zaigraju u prvom krugu kvalifikacija, te dodjeljivanje domaćinstva završnog turnira Španiji koja je u prethodnom ciklusu odbila da putuje u Moskvu. U konkurenciji Danske, Mađarske i ideološkog neprijatelja broj 1, UEFA-i dalekog i manje dragog, ali i u odnosu na Španiju tad nogometnim talentom superiornijeg SSSR-a, Crvena furija je na poprilične guzove i uz svesrdnu sudačku pomoć došla do Delaunayevog pehara. U polufinalu će tako, nakon produžetaka na Santiago Bernabéu 17. juna 1964. pasti Mađarska (2:1), a četiri dana kasnije na istom mjestu i pred 79 hiljada gledalaca među kojima se u svečanoj loži našao i generalísimo Francisco lično, istim rezultatom biti savladana i “mrska” Zbornaja.
Iako drugo izdanje EP-a zbog gnusnog zabadanja političkih noseva u prelijepu igru nije ostalo u lijepom sjećanju većine ljubitelja fudbala, svakako je afirmisalo to još uvijek „mlado“ UEFA-ino takmičenje čiji bi pobjednik stekao laskavu titulu prvaka Evrope, te srebreni ćup u svojm vitrinama gordo izlagao i ljubomorno čuvao u naredne četiri godine. Zato bojkota u kvalifikacijama za ‘68 nije bilo, Kup evropskih nacija i zvanično mijenja ime u Evropsko prvenstvo, a 31 zemlja učesnica po prvi je put raspoređena u osam kvalifikacionih grupa čiji su pobjednici obezbjeđivali plasman u četvrtfinale.
Završni turnir je u konkurenciji domaćina, Engleske, Jugoslavije i (neizbježnog) SSSR-a od 5. do 10. juna 1968. odigran u tri italijanska grada (Napulj, Firenca i Rim), a trofej će tek nakon ponovljene finalne utakmice pripasti Azzurrima. Za reprezentaciju bivše države su te šezdesete, uprkos nes(p)retnom porazu u rimskom finalu, ostale najuspješnije u njenoj fudbalskoj povijesti, a na istinu da je kapitensku traku na plavom dresu u Firenci i Rimu nosio Mirsad Fazlagić, te da su u najboljih 11 bili i Vahidin Musemić i (u polufinalu protiv Engleza povrijeđeni) Ivica Osim, posebno bi trebale biti ponosne sve Sarajlije koje ove tri istinske bh. fudbalske legende još uvijek, uz malo sreće, mogu sresti na ulicama grada podno Trebevića.
Sedamdesete, Nijemci i Panenka
Činjenica da su dva od prva tri prvenstva Evrope osvojili domaćini završnica ponukala je, vjerovatno, Belgiju da se 1972, kad se već preko Portugala, Škotske i Danske u kvalifikacionoj grupi, pa Italije u četvrtfinalu uspjela domoći četiri najbolja tima, izbori za domaćinstvo završnog turnira. No, evropski (a ubrzo i svjetski) fudbalski tron će tih godina zaposjesti zapadnonjemači Panceri koji će u Antwepenu (2:1, 14. juna 1972) i Brusselsu (3:0, 18. juna 1972) pregaziti domaćine i SSSR. I Zbornaja će tog ljeta, nakon 12 godina u samom vrhu (jedno prvo mjesto, jedno polufinale i još dva finala na prva četiri EP) ispasti iz društva evropskih fudbalskih velesila, a Nijemci će reprezentativnu dominaciju nastaviti i na klupskom nivou gdje minhenski Bayern tri sezone zaredom (1974, ‘75. i ‘76) osvaja Kup evropskih šampiona.
„Ako nisu mogli Belgijanci, zašto ne bismo mogli mi?“, pomisliše Jugovići nakon prolaska Velsa u četvrtfinalu EP 1976 (22. maj), pa se kandidovaše i ubrzo dobiše domaćinstvo završnog turnira koji se u Zagrebu i Beogradu održao od 16. do 20. juna iste godine. Snove o prvoj tituli evropskog prvaka domaćinu je u polufinalu srušio „Elf“ predvođen strašnim Dieterom Müllerom koji je u igru ušao u 79. minuti, pa do kraja regularnih 90 i u dodatnih 30 minuta Olji Petroviću iza leđa spakovao hattrick. Centarfor Kölna postao je tako prava noćna mora svih exYU desetogodišnjaka koji su, poput mene, tih 2:0 u prvom poluvremenu, pa 2:4 nakon produžetaka još dugo u snovima bezuspješno pokušavali usmjeriti u pobjedu i happy end. Kakvu-takvu utjehu svoj svježe istraumiranoj djeci od Vardara pa do Triglava će, ipak, pružiti Antonín Panenka koji će u finalu penalom za vječnost obezbijediti senzacionalan trijumf Čeha i Slovaka, te srušiti mit o nepobjedivosti Nijemaca koji na kraju ipak nisu uspjeli spojiti famozni „zlatni trougao“ najvećih (EP ‘72-SP ‘74-EP ‘76) trofeja u 1970-im.
Prvi završni turnir sa osam reprezentacija bio je onaj u Italiji (11-22. juni 1980), a šesto EP u fudbalu ostat će upamćeno po povratku Zapadnih Nijemaca na tron, posljednjoj utakmici za treće mjesto koja je nakon serije od devet penala nauštrb domaćina pripala ČSSR-u, te nereda i suzavca kojih je tokom grupne faze takmičenja na tribinama bilo skoro pa više nego prisutnih gledalaca.
Osamdesete, Platini i Tulipani
EURO 1984 će ponajviše oblikovati i obojiti Michel Platini koji će u 15 junskih dana i u ukupno pet mečeva u završnici postići devet golova, pa tako postati vlasnik golgeterskog rekorda čijem obaranju još uvijek niko poslije njega nije bio ni blizu. Kvalifikacije će, između ostalog, obilježiti i „Luda noć u Splitu“, a listi osvajača Delaunayevog pehara će se konačno pridružiti i zemljaci utemeljitelja EURO-a, francuski „Les Blues“.
Na EP-u u Zapadnoj Njemačkoj 1988. je prvi favorit turnira uoči početka takmičenja (opet) bio domaćin, ali će mu planove pokvariti holandsko Oranje koje će ga poraziti u hamburškom polufinalu, pa zatim u finalu na Olimpijskom stadionu u Münchenu golovima Gullita i Van Bastena savladati i SSSR, te s Tulipana konačno skinuti prokletstvo „vječitih drugih“ koje je Cruyffova i Rensenbrinkova generacija zaradila na Mudijalima u 1970-im. Činilo se da će vladavina jednog od najtalentovanijih evropskih timova svih vremena potrajati još dugo, no „Lale“ su već na idućem SP-u (Italija 1990) ispale u 1/8 finala (Nijemci se revaširali), a u polufinalu EURO-a 1992. u Švedskoj će ih na opšte iznenađenje eliminisati Danska.
Devedesete, danski dinamit i napuhani Gazza
Danska bajka i finalni trijumf pokazat će se kao jedna od najvećih senzacija u historiji prvenstava Evrope, a četiri godine kasnije i po prvi put u formatu od 16 reprezentacija na završnici, fudbal će se, što bi rekli Englezi, „vratiti kući“. Trideset godina nakon što su ugostili Svjetsko prvenstvo na kojem su došli do svog (i do danas) jedinog velikog trofeja, Tri lava su u ulozi domaćina/favorita po prvi put htjela i na evropski tron, no u polufinalu će se ispriječiti njemački Mannschaft i po krcat Wembley srceparajući penali.
Ostat će zapamćeno to Möllerovo napuhivanje (podrugljivo imitiranje poraženog i sve do tog meča .určevitog Paula Gascoignea) nakon zabijanja posljednjeg jedanaesterca, treća njemačka titula i finalista Češka kao najprijatnije iznenađenje turnira, jednako kao i premijerni nastup reprezentacije Hrvatske na jednom velikom takmičenju, te neke sporne sudijske odluke koje su Vatrene oštetile u četvrtfinalnom dvoboju protiv kasnijih pobjednika. Prvi EURO nakon krvavog rata u Sarajevu smo, ukoliko se dobro sjećam, na još uvijek jakoj dozi PTSP-a odgledali u ljetnoj bašti „Radijator“ (pokraj ASU) koja je ubrzo nakon toga otišla u trajan fadeout.
Dvije hiljadite, Trezeguet, Grci i španski konkvistadori
Do EURO-a u Belgiji i Holandiji smo se na blagodeti mirnodopskog, opuštenog i skoro pa „normalnog“ života već bili uveliko navikli, pa je EP 2000 bio, a na ličnom planu i do danas ostao jedan od najboljih koje sam imao priliku pratiti. Sjajne šminkerske dresove i frizurice Italijana u potpunosti su zasjenile partije njihovih vlasnika na stadionima u Arnhemu, Brusselsu, Eindhovenu i Amsterdamu, a predivnu je azurnu kanconu u roterdamskom finalu „zlatnim golom“ u 103. minuti prekinuo David Trezeguet.
Zidaneova Francuska će tako nakon Mundijala u vlastitoj zemlji (1998) svjetskoj kruni dodati i evropsku, prve nastupe na EURU upisati Slovenija i krnja FR Jugoslavija, a posebno dobar dojam ostaviti Portugal koji je sa Luísom Figom, Ruijem Costom, Nunom Gomesom i ostalim majstorima u sastavu istakao kandidaturu da već na idućem šampionatu, koje se za četiri godine igralo baš u njihovoj zemlji, ode do samog kraja.
No, zlatne će stranice u svojoj sportskoj historiji 2004. ispisati grčki Ethniki koji će domaćina pobijediti i na otvaranju (2:1, Porto) i na zatvaranju (1:0, Lisabon) turnira na koji se umalo (u posljednjem kolu kvalifikacija na Koševu protiv Danske zafalio samo još jedan gol) plasirala i Bosna i Hercegovina. Grčka Odiseja postat će zoran dokaz o nepredvidivosti najpopularnijeg sporta, šansama koje u njemu imaju i totalni autsajderi, te biti i ostati najveće iznenađenje EP ikada. Selektor Otto Rehhagel jedan od najvećih trenerskih čudotvoraca u povijesti nogometa.
Prvu će stvarnu dominaciju, ipak, sa dvjema uvezanim titulama prvaka Evrope (2008. i 2012) i jednom prvaka svijeta između (2010), ostvariti reprezentacija Španije. Pažljivo selektirana i nadzirana od najmlađih uzrasta, mudro vođena od selektora Luisa Aragonésa i Vicentea del Bosquea, Crvena furija je u te četiri godine po prvi put opravdavala svoj izvorni nadimak i u jedinstvenom, tiki-taka stilu jednostavno mljela i gazila sve pred sobom.
Na EURO 2008 u Austriji i Švicarskoj, Španci će do titule doći nakon šest pobjeda (jedna na penale) u isto toliko odigranih utakmica (gol razlika 12:3), a četiri godine kasnije u Poljskoj i Ukrajini će se na nešto pragmatičniji način (igranje bez klasičnog napadača, Cesc Fabregas glumio „lažnu devetku“) ponoviti alpski trijumf, uvezati dupla (ukupno treća) evropska kruna, te postati jedina reprezentacija kojoj je u historiji fudbala uspjelo da spoji gore spominjani „zlatni trokut“ (EP-SP-EP).
Portugal 2016 i danas
Posljednje, pretkoronsko prvenstvo Evrope odigrano je prije pet godina u Francuskoj. Proširenje završnice na 24 ekipe serviralo je dosta skepse i negodovanja uoči turnira, no nakon mjesec dana (10. juni-10. juli 2016) nadmetanja i 51 odigranog meča niko se posebno nije žalio na kvalitet viđenog, dapače. Prvenstvo jeste prošireno ponajprije zbog UEFA-inog ćara (prodaje TV prava i svega ostalog), ali je istovremeno pružilo priliku i „malim“ reprezentacijama poput Islanda, Velsa ili Albanije da ostvare svoje debitantske snove.
Titulu je sasvim zasluženo, minimalnom pobjedom u finalu protiv domaćina, na kraju osvojio Ronaldov Portugal i tako listu osvajača Delaunayevog ćupa zaokružio na 10.
Za šest dana u 11 evropskih gradova počinje novo prvenstvo Evrope u fudbalu, pa ako u Londonu 11. jula i ne dobijemo „11. veličanstvenog“, nećemo se previše žaliti. Bitno je da pobjednik i novi/stari prvak Evrope do titule dođe na sportski, zaslužen i fer način, bez obzira koliko ti pojmovi u modernom nogometu danas bili ohrndani i izlizani, te u praksi zaista i ostvarivi.
O tim prognozama, krvnim slikama, detaljima i formacijama na ovim stranicama ćemo ubrzo. Koliko već u četvrtak, 10. juna. U predvečerje EURO-a 2020.