Tokom Drugog svjetskog rata, 1941. godine, nacisti su u Parizu konfiskovali poljski avangardni film Evropa koji je pozivao na pobunu. Tokom osam decenija koje su uslijedile, smatralo se da je film uništen – sve dok nije slučano otkriven u Njemačkom državnom arhivu, a filmske role bile su netaknute. Film Evropa je restauriran i konačno će imati svoju svjetsku premijeru, 6. oktobra 2021. godine, na Filmskom festivalu u Londonu.
Želja nacista da unište ovaj film nije posebno iznenađenje. Film Evropa je bio subverzivan, politički vapaj koji je pozivao Evropljane da se ujedine protiv uspona fašizma, a režirali su ga poljski umjetnici Stefan i Franciszka Themerson. Par se upoznao u Varšavi 1930. godine i započeo svoju kreativnu karijeru kao par koji je pisao, ilustrirao, objavljivao i snimao avangardne filmove. Film Evropa, snimljen u njihovoj spavaćoj sobi 1931. godine, bio je njihov drugi film.
Film se temelji na istoimenoj knjizi iz 1929. godine poljskih pisaca Anatola Sterna i Mieczysława Szczuke, a obojica su bila važni akteri u okviru poljskog konstruktivizma. Kombinirajući crtež i fotomontažu s dadaističkim i suprematističkim motivima, u knjizi se poezija isprepliće s ilustracijom, fotografijom i eksperimentalnom tipografijom, prikazujući katastrofalnu sliku evropskih radničkih masa prepuštenih umiranju u siromaštvu. Film koji su snimili Themersonovi funkcionira na sličan način jer ne koristi dijalog, nego se oslanja na kolaž i fotografije kako bi tekst iz knjige pretočio u prizore i slike. Zajednički su uspjeli prikazati strahote kojima je par svjedočio u Poljskoj i širom Evrope. Zahvaljujući eksperimentalnoj tehnici korištenoj u filmu, njegovoj narativnoj strukturi koja nije čvrsto uvezana, kao i političkoj poruci, ovo je bio prvi film takve vrste u Poljskoj.
Themersonovi su se 1938. godine preselili u Pariz, a sa sobom su ponijeli jednu kopiju filma. Ovu kopiju su pohranili u Filmskoj laboratoriji Vitfer, a oni su se priključili poljskoj vojsci. No, laboratorija je 1940. godine pala u ruke nacista zbog čega su Themersonovi bili uvjereni da je njihov film zauvijek izgubljen. Tokom života, ovaj par je pokušavao oživjeti svoju revolucionarnu poruku, te su čak pokušali još jednom snimiti film koristeći se preostalim fotografijama koje su imali. Oboje su umrli 1988. godine, u uvjerenju da njihov film Evropa nije preživio.
Dvadeset godina kasnije, 2019. godine, rodica Themersonovih otkrila je da bi se kopija filma mogla nalaziti u Njemačkom državnom arhivu, jer je film prvobitno bio pohranjen u Filmskoj arhivi Rajha, a nakon toga i u Državnoj filmskoj arhivi u Istočnoj Njemačkoj. Nakon pregovora između Njemačkog državnog arhiva, umjetničke zakladeThemerson Estate i Komisije za opljačkana umjetnička djela u Evropi, originalni film je vraćen i restauriran, a jedna kopija je donirana Nacionalnom arhivu Britanskog filmskog instituta. Nakon gotovo cijelog stoljeća, film Evropa će ponovo ugledati svjetlo dana.
Svijet 2021. godine je potpuno drugačiji od svijeta koji su napustili Themersonovi. No, umjetničko djelo Themersonovih kao pobuna protiv predskazanog uspona fašizma u Evropi relevantno je, nažalost, i danas, uzimajući u obzir rastući ekstremno desničarski nacionalizam u Poljskoj, ali i globalno. Ipak, uprkos dugom čekanju na premijeru na velikom platnu, nijemi, blistavi osvrt koji nudi film Evropa je svjedočanstvo da zubu vremena mogu odoljeti ne samo pojedinačni, izolirani ideali koji se odnose isključivo na jedno društvo i njegovu unutrašnju dinamiku nego da mogu opstati i solidarnost, neustrašivost i kreativna vizija.
Film Evropa se može pogledati na ovogodišnjem Filmskom festivalu Britanskog filmskog instituta.