Sigurno poznajete imena najslavnijih muškaraca-izumitelja čije su kreacije promijenile našu stvarnost: Galileo Galilei, Leonardo da Vinci, Alexander Graham Bell, Thomas Alva Edison, Nikola Tesla, Louis Pasteur, Tim Berners-Lee, Steve Jobs… No, poznajete li tolike žene čije su revolucionarne i inovativne ideje u nauci i tehnologiji takođe unaprijedile svijet u kojem živite?
Izumiteljke ne nailaze tako često na priznanje kao izumitelji. Mnoge su bile žrtve “Matildinog efekta”, nekad vrlo uobičajene prakse zbog koje su hiljade naučnica doživjele da se njihova istraživanja, radovi, studije i otkrića pripišu muškarcima, iako je istinsko autorstvo za izume i otkrića pripadalo njima.
Pred nama je još dug put i nadajmo se da se u budućnosti neće ponavljati sudbine brojnih naučnica koje su pale u zaborav, kao što su Nettie Stevens, kojoj ćemo s velikim zakašnjenjem priznati otkriće sistema XY za određivanje spola (pripisivalo se genetičaru Thomasu Huntu Morganu), Marthe Gautier, koja je otkrila hromozomsku anomaliju odgovornu za Downov sindrom (ovo postignuće pripisivalo se pedijatru i ocu moderne genetike Jérômeu Lejeuneu) ili da spomenemo možda najpoznatiji slučaj, britansku hemičarku Rosalind Franklin, koja je otkrila, između ostalog, strukturu DNK (za šta priznanje u vidu Nobelove nagrade nije dobila ona, već njene kolege Francis Crick i James Watson).
Istorija nauke sadrži mnogo muških imena, ali i ženskih. Govorićemo o nekim od brojnih izuma koje su stvorile žene, iz prošlosti i sadašnjosti.
Hirurški laser
Odgovorna: Patricia Beth, ovovremena izumiteljka i oftalmologinja, iz Harlema, New York, Sjedinjene Države. Prva doktorica Afroamerikanka koja je registrovala medicinski patent. 1986. izumila je sondu Laserphaco Probe, koja je pokrenula revoluciju u liječenju sive mrene. Ovaj medicinski uređaj poboljšavao je upotrebu lasera u svrhu odstranjivanja očne mrene, najčešćeg uzroka gubitka vida kod osoba starijih od četrdeset godina i glavnog uzroka sljepila u svijetu. Takođe je bila prva žena član Instituta za oči Jules Stein, prva žena koja je vodila postdoktorantski program iz oftalmologije i prva žena izabrana u počasno osoblje Medicinskog centra UCLA. Napisala je više od stotinu naučnih članaka.
Optički kabl
Američka fizičarka Shirley Jackson smislila je veliki broj izuma. Prvo moramo reći da je, diplomiravši na Masačusetskom institutu za tehnologiju 1973, bila prva Afroamerikanka koja je odbranila doktorat iz nuklearne fizike na MIT-u. Među njenim pronalascima, izdvajaju se pokusi iz teorijske fizike koji su utabali put za brojne pomake u oblasti telekomunikacija, uključujući telefon s tonskim biranjem, prenosivi telefaks, identifikator poziva, poziv na čekanju i kabl od optičkih vlakana.
VoIP
Žena koja je izumila VoIP (“glas preko IP-a”), tehnologiju koja omogućuje audio i videokomunikaciju putem interneta, zove se Marian Croak. Priznato joj je da je, kao programerka, razvila većinu karakteristika glasovnog protokola za internetsku komunikaciju, što je dovelo do njegovog prihvaćanja širom planete. Ova Afroamerikanka ima u svom vlasništvu više od 125 patenata iz oblasti tehnologije VoIP-a, upravo one tehnologije kojom se služe popularne kompanije poput Skypea i Zooma.
Korekturni lak
I dan-danas ga koristimo. Korektor je izumila Amerikanka Bessie Nesmith Graham, daktilografkinja i produkt-dizajnerica, koja je, radeći kao sekretarica, kreirala ovu tekućinu za ispravke, koja nije ništa drugo do bijela tvar koja se brzo suši nakon nanošenja na list papira prekrivajući tako tipografske greške. Naime, osmislila ga je za ličnu upotrebu, ali je na kraju pokrenula vlastitu kompaniju, Liquid Paper Corporation, kako bi proizvod izbacila na tržište.
Papirna vrećica s ravnim dnom
Papirna vrećica s ravnim dnom tvorevina je američke izumiteljke Margaret Knight, izuzetno plodne inovatorke s kraja XIX vijeka. Štaviše, zvali su je “gospođa Edison” ili “Edisonka” poredeći je s izumiteljem Thomasom Alvom Edisonom i uživala je veliku slavu u javnosti. Knight je osmislila sigurnosni uređaj za tkalačke strojeve. Takođe, prvi patent joj je odobren 1871, zbog kojeg je i nazivamo izumiteljkom, za mašinu koja reže, presavija i lijepi papirne vrećice s ravnim dnom, pri čemu se ukida potreba da ih radnici ručno i polako izrađuju (na taj način je mehanizirala cijeli proces proizvodnje: rezanje, presavijanje i lijepljenje), a i mnoge druge njene ideje našle su primjenu. Sve u svemu, za života registrovala je 27 patenata za razne izume, među koje spadaju mašine za izradu cipela, “štitnik za odjeću” koji sprečava da se fleke od znoja pojavljuju na tkanini, motor s rotirajućim klipom i motor s unutrašnjim sagorijevanjem.
Prenosivi rendgen
Vjerovatno najpoznatija izumiteljka i naučnica u našoj selekciji. Riječ je o Marie Curie: pored toga što je otkrila radioaktivnost zajedno s hemijskim elementima polonijem i radijem, ova žena, koja je cijeli život posvetila nauci, izumila je prvi mobilni aparat za radiografiju. Radilo se o automobilu opremljenom rendgenskim aparatom, tamnom komorom za razvijanje filma i dinamom koji je proizvodio neophodnu energiju, tako da je jedino bio potreban motor automobila kako bi njen izum bez problema funkcionisao. Izum koji je spasio od smrti hiljade vojnika u Prvom svjetskom ratu i promijenio medicinu. Marie Curie je prva žena okrunjena Nobelovom nagradom, iako je tu čast morala dijeliti sa suprugom Pierreom i drugim naučnikom, Henrijem Becquerelom, koji je radio na sličnim istraživanjima radioaktivnosti u isto doba kad i bračni par Curie. Znamo i da su joj sve te godine rada s radioaktivnim elementima ispostavile fakturu, te je preminula 1934. od aplastične anemije, bolesti povezane s izloženošću radijaciji.
Akvarij
Ko je izmislio akvarij? Francuska prirodoslovka Jeanne Villepreux-Power, zaljubljena u pomorsku biologiju, stoji iza nastanka akvarija kao sredstva za istraživanje morskog svijeta. Zahvaljujujući akvarijima, istraživači i znatiželjnici su morski život mogli proučavati s većom lakoćom. Villepreux-Power je napravila prvi stakleni akvarij da bi mogla posmatrati mekušce vrste Nautilus u kontrolisanim uslovima, dokazujući da isti proizvode vlastitu ljušturu, a ne da je posuđuju od drugih organizama, što je dotad važilo kao opšteprihvaćeno mišljenje. Bila je u potpunosti samouka i, bez sumnje, jedna od pionira u očuvanju prirode. Bila je prva žena primljena u članstvo Katanijske akademije, kao i desetak drugih naučnih akademija.
Aparat za sladoled
Amerikanka Nancy Johnson kreirala je aparat za pravljenje sladoleda, uređaj zasnovan na zamrzivaču za sladoled s ručicom, a koji datira iz 1843. Stroj je bio jedna vrsta miksera za sladoled s ručicom koji je nastao upravo zato što je ovoj izumiteljki pravljenje sladoleda uzimalo previše vremena (uvijek ručno i uz dosta napora). Tako da je taj pronalazak skratio proces. Uskoro je njen izum stekao slavu te su mnoge prodavnice nudile sladoled napravljen pomoću tog frižidera koji je označio prekretnicu u proizvodnji ove poslastice.
Pogonski sistem na bazi hidrazina
Aeronautička inžinjerka Yvonne Brill patentirala je pogonski sistem pomoću hidrazina, koji omogućuje da se satelit održi u fiksnoj geostacionarnoj orbiti duže vremena i s većim korisnim teretom nego što je bio slučaj pri ranijim postupcima. To je bilo 1967. Upravo tako, izmislila je pogonski sistem koji sprečava da komunikacijski sateliti izlete iz orbite. Isprva je htjela studirati inžinjerstvo, ali je univerzitet odbio da je primi zato što smještaj za žene nije bio predviđen. Brill je dala svoj doprinos brojnim projektima, u šta spadaju: pogonski sistemi za TIROS, prvi meteorološki satelit; Nova, serija nacrta za rakete koji su se koristili za američke misije na Mjesec; Explorer 32, prvi satelit u visokoj atmosferi, i Mars Observer, koji je 1992. zamalo ušao u orbitu Marsa prije nego što je izgubio komunikaciju sa Zemljom.
Programski jezik COBOL
Renomirana američka matematičarka i informatička ekspertica Grace Hopper udarila je temelje programskom jeziku COBOL, kompajleru koji je bio izuzetno važan za razvoj savremene informatike. Prva je programerka koja je koristila računar Harvard Mark I, stroj od pet tona koji je zauzimao cijelu jednu prostoriju. Pored djelovanja na području informatike, Hopper se izdvaja i po velikom patriotizmu, do te mjere da je jedan razarač američke mornarice ponio njeno ime: USS Hopper.
GPS
Uloga američke matematičarke Gladys West bila je ključna za nastanak satelitskog navigacijskog sistema, GPS-a. Zahvaljujući njenom trudu, razvijen je najpoznatiji globalni pozicioni sistem na svijetu, bez kojeg su se ranije mnogi od nas gubili na cestama. Nakon školovanja na univerzitetu gdje su je muškarci brojčano nadmašivali, ova Afroamerikanka počela je raditi za Naval Surface Warfare Center. Podaci koje je prikupila analizom satelita i kroz programiranje IBM-ovog kompjutera s ciljem dobijanja preciznih izračuna oblika Zemlje postali su temelj aktuelnog GPS-a.
Sigurnosni sistem
Prvi sigurnosni sistem za kućanstva izumila je Afroamerikanka koja je radila kao medicinska sestra. Zabrinuta za prijetnje po sigurnost u svome domu, Marie Van Brittan Brown je osmislila sistem uzbunjivanja za slučaj da se nepoznata lica približe vratima, pri čemu uređaj uspostavlja kontakt s nadležnim organima u najkraćem mogućem vremenu. Njen izvorni pronalazak činili su špijunke, kamera, monitori i dvosmjerni mikrofon. Kruna svega bilo je dugme za alarm koje bi, na pritisak, smjesta obavijestilo policiju. Njen patent postavio je temelje za moderni sistem videoobezbjeđenja koji se široko koristi za nadzor, sigurnosne sisteme za kućanstva, alarmne uređaje s tasterima, prevenciju kriminala i praćenje saobraćaja. Brown i njen suprug, koji joj je, kao električar, pomogao pri izradi uređaja, registrovali su patent 1969. Prvi te vrste.
Antirefleksno staklo
Katharine Blodgett bila je prva žena koja je doktorirala fiziku na Univerzitetu u Cambridgeu davne 1926. Godine 1938. je izmislila mikrofilm od barijevog stereata, opnu koja svim vrstama stakla oduzima odsjaj – pronalazak koji se redovno upotrebljava pri izradi naočala, fotoaparata, teleskopa, leća za projektore, mikroskopa itd. U svojoj karijeri registrovala je osam patenata u SAD-u i dva u Kanadi.
Grudnjak
Odjevni predmet koji je, rekli bismo, ženama promijenio život. Brushalter, odnosno grudnjak kreirala je Caresse Crosby. Odakle dolazi ideja? Crosby je kao djevojka živjela u New Yorku i bila je sita glomaznih i sputavajućih korseta koje su žene morale nositi. Živahnog duha, dizajnirala je “grudnjak s otvorenim leđima”. Patentirala ga je 1914. i zatim osnovala preduzeće Fashion Form Brassière Company s namjerom da ga proizvodi i prodaje, međutim na kraju je prodala patent firmi Warner Brothers Corset Company za samo 1.500 dolara, koja će onda masovno prodavati njene grudnjake širom svijeta.
Grijanje pomoću kotla
Afroamerikanki Alice H. Parker trebamo biti zahvalni što zimi ne umiremo od hladnoće. Izmislila je kotao za centralno grijanje zgrada i kuća. Nedugo nakon Prvog svjetskog rata, Parker je pronašla način kako da se kuće održe toplima bez potrebe za ognjištem unutar domaćinstva. Patent je predstavljen 23. decembra 1919. Njen sistem centralnog grijanja koristio je cijevi ispunjene zrakom za distribuciju toplote po kući, a pokretala ga je centralna peć na prirodni gas. Ovaj izum omogućio je da se kontroliše količina toplote koja dopire do raznih dijelova zgrade i otvorio vrata za sisteme centralnog grijanja koje upotrebljavamo danas.